Κυρίες και κύριοι,
αγαπητοί
φίλοι,
καλωσορίζουμε τους εκλεκτούς καλεσμένους
μας, τους ομιλητές αυτού του τριημέρου, την κα. Ελεωνόρα Κουντούρα-Γαλάκη, Κύρια
Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών τον
πολιτικό επιστήμονα, συνεργάτη της βιβλιοθήκης της Ιεράς Συνόδου κ. Γ. Τσούτσο
και ιδιαίτερα τον κ. Βασίλη Χρηστίδη, καθηγητή της Αραβικής Ιστορίας στα
Πανεπιστήμια Columbia (Η.Π.Α.) και Ιωαννίνων, στη
συνεργασία του οποίου οφείλουμε αυτή τη «Συνάντηση», που μας τιμούν
με την παρουσία τους και τη συμμετοχή τους, κι ελπίζουμε, και θα προσπαθήσουμε
γι' αυτό, η τωρινή συνεργασία μας να έχει συνέχεια.
Για
ποιούς λόγους αυτή η μακρά διάρκεια στην ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, την περίοδο που από τον 8ο μέχρι και τα μέσα του 9ου αι., και
για ορισμένες περιοχές, όπως η δική μας, μέχρι και τον 10ο, προσδιορίζεται από
τους ιστορικούς ως «σκοτεινοί αιώνες»; Απλούστατα για το λόγο ότι οι
πηγές τις οποίες έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοί σπανίζουν, και οι
πληροφορίες που φθάνουν ως εμάς είναι πάρα πολύ περιορισμένες.
Ωστόσο ένας από τους ιστορικούς, ο
αείμνηστος Νίκος Οικονομίδης, στον «Πρόλογο» του, στο έργο της κας. Ελ.
Κουντούρα-Γαλάκη «Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των σκοτεινών
αιώνων», μας παρουσιάζει με σαφήνεια αυτή την περίοδο: σ' αυτή τη χρονική
διάρκεια η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής, γράφει, «αποκόπηκε οριστικά
από το υστερορωμαϊκό παρελθόν της, και μέσα από τη μεγάλη κρίση της Εικονομαχίας,
απέκτησε τη χαρακτηριστικά βυζαντινή μορφή της. Οι οικονομικές και κοινωνικές
δομές άλλαξαν ουσιαστικά, οι μεγάλες πόλεις και τα μνημεία τους
εγκαταλείφθηκαν, οι άνθρωποι άλλαξαν ιδεώδη και ιδεολογία. Ο αρχαίος κόσμος που
κλονιζόταν από αιώνες εξαφανίστηκε οριστικά. Στη θέση του εμφανίστηκαν νέες
πραγματικότητες. Κι αυτός ο Μεσαίωνας, όπως και κάθε άλλος, υπήρξε γόνιμος.
[...] βλέπουμε μια κοινωνία με τα δικά της προβλήματα και τις δικές της
αντιπαλότητες, που εκφράζονται και μέσα από ιδεολογικές συγκρούσεις [...] Οι
κοινωνικές αντιθέσεις που υπήρχαν ήδη από τον 7ο αι. ενσωματώνονται στα προβλήματα
του πολυτάραχου 8ου. Η αριστοκρατία, ο στρατός (και μάλιστα ο «λαϊκός» στρατός των θεμάτων), η εκκλησία, αποτελούν τις ομάδες που
θα συγκεντρώσουν τη λαϊκή υποστήριξη και θα την κατευθύνουν. Αυτούς τους
παράγοντες θα χρησιμοποιήσουν και θα προσπαθήσουν να διαμορφώσουν οι
αυτοκράτορες κατά την εφαρμογή της πολιτικής τους. Και αυτοί οι παράγοντες θα
επιδιώξουν να επηρεάσουν την κορυφή της εξουσίας, ενίοτε προωθώντας δικούς τους
υποψήφιους για το θρόνο».
Μέσα σε δέκα αράδες ο Ν. Οικονομίδης μας «πρόσφερε» τρεις αιώνες γεμάτους από συμβάντα που μετέβαλλαν τη
φυσιογνωμία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτός ο άνθρωπος τιμούσε την
Ιστορία.
Μαρτυρία σημαντική για την περίοδο αυτή,
των σκοτεινών αιώνων, αποτελεί ο πλούσιος ζωγραφικός ανεικονικός διάκοσμος στους
βυζαντινούς ναούς της Νάξου. Οι ιστορικοί ερίζουν: στην αποδοχή της
εικονομαχίας από τον κλήρο, τους άρχοντες και το λαό της Νάξου οφείλεται ο
πλούσιος ανεικονικός διάκοσμος; Μήπως πρόκειται για επιβίωση πρωτοχριστιανικής
(πρωτοβυζαντινής) επίδρασης; Ή, όπως έχει υποστηριχτεί, σχετίζεται με την
αραβική παρουσία στη Νάξο; Μπορεί να
υπάρχει κάποια άλλη υπόθεση προς έρευνα; Πιθανόν.
Από τα βυζαντινά μνημεία της Νάξου φθάνουν
ως εμάς ειδήσεις για την περίοδο των σκοτεινών αιώνων. Από το βυζαντινό κάστρο
τ' Απαλίρου. Από τις Μέλανες, από το ναό του Αγίου Γεωργίου, οπού μαρτυρείται,
μεταξύ των άλλων, το πέρασμα από την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο στην πρωτοβυζαντινή,
και στη συνέχεια στον ανεικονικό διάκοσμο. Από την Αγία Κυριακή στην Καλλονή, στ' Απεράθου, από
τον Άγιο Αρτέμιο στο Σαγκρί, από τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο στ' Αδησαρού, αλλά
και από το μεγαλύτερο μέρος των βυζαντινών
ναών της Νάξου που περιλαμβάνουν στο ζωγραφικό τους σύνολο ανεικονικό διάκοσμο.
Περίφημοι είναι οι σταυροί στην Παναγία την Πρωτόθρονο, στο Χαλκεί. Μπορούμε να
ισχυριστούμε ότι όλοι οι ναοί, που αγιογραφούνται από τον 8ο αι. και μετά και
πριν τον 11ο αιώνα, περιλαμβάνουν στο ζωγραφικό τους σύνολο ανεικονικό
διάκοσμο. Την εποχή αυτή, των σκοτεινών αιώνων, η Νάξος συνδέεται με την Κρήτη,
με την ηγεμονία των Αράβων από την Ισπανία, που κατέλαβαν την Κρήτη και ίδρυσαν
εκεί το ονομαστό Εμιράτο τους. Αρκετά τα τοπωνύμια στη Νάξο που πιθανολογούμε
ότι συνδέονται με την περίοδο αυτή.
Παρά τον πλούτο των μαρτυριών από το
ζωγραφικό διάκοσμο των ναών της Νάξου, αυτή η περίοδος των σκοτεινών αιώνων δεν
έχει αναδειχθεί και δεν κατέχει ισότιμη θέση σε σχέση με άλλες ιστορικές
περιόδους στη συλλογική μνήμη των Ναξιωτών. Μπορώ να ισχυριστώ ότι δεν αποτελεί
συστατικό της ιστορικής φυσιογνωμίας του νησιού, δεν αποτελεί δηλαδή στοιχείο της ιστορικής και πολιτιστικής
ταυτότητας της Νάξου. Τα περισσότερα από τα μνημεία αυτά κινδυνεύουν άμεσα με
ολοσχερή καταστροφή.
Στον Ιστορικό Όμιλο μια ιστορική περίοδος
όπως αυτή, δεν μπορούσε να μας αφήσει ασυγκίνητους. Είχαμε ήδη θίξει το θέμα
αυτό από τις στήλες του π. Φλέα. Ήταν ζήτημα χρόνου. Οι συζητήσεις, η συγκυρία
των καλοκαιρινών ημερών, η επίσκεψη με τον κ. Β. Χρηστίδη στην ιδιαίτερα
γνώριμη σ' εμάς Αγ. Κυριακή, μας οδήγησαν στην οργάνωση αυτής της εκδήλωσης.
Είναι η πρώτη φορά, εδώ στη Νάξο, που εμπεριστατωμένα και ανεξάρτητα από την
αρχαιολογική οπτική και γραφή, αντιμετωπίζεται αυτή η ιστορική περίοδος της
Ναξιακής ιστορίας ως μέρος της ιστορίας της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
και ως αναπόσπαστο χαρακτηριστικό στοιχείο της τοπικής ιστορίας, της πολιτικής,
οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ταυτότητας της Νάξου.
Υποσχόμαστε να συνεχίσουμε αυτή την
προσπάθεια.
Σας
ευχαριστούμε για την παρουσία σας.
Ναξία 25. 9.
2012
Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός
Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός
