1921-2021, «ενεσφηνώθη» πλήρες κλασικό Γυμνάσιο στη Νάξο. Από την κοινωνία της γης στη νεοτερική εποχή: μια δύσκολη μετάβαση.* - Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός

 

Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός

 

1921-2021, «ενεσφηνώθη» πλήρες  κλασικό Γυμνάσιο στη Νάξο.

Από την κοινωνία της γης

στη νεοτερική εποχή: μια δύσκολη μετάβαση.*

 

 

Ενθύμηση Αντώνη Φλ. Κατσουρού

  

 

 

 

 

 

  

    Στη δεύτερη δεκαετία του 1900,(1) κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, οι νησιωτικοί πληθυσμοί των Κυκλάδων ενεπλάκησαν στις γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές επιδιώξεις και στα απώτερα σχέδια των μεγάλων δυνάμεων, Αγγλο-γάλλων και Γερμανών. Η στρατηγική τους θέση για τους γεωστρατηγικούς σκοπούς των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής είναι αναμφισβήτητη. Γάλλοι κατέχουν τη Μήλο. Τ’ άλλα νησιά υπό τους Άγγλους. Οι Γερμανοί ανεφοδιάζονται στη Δονούσα – με απόφαση του ίδιου του Βενιζέλου, το 1915. Οι Κυκλάδες θα γνωρίσουν το ναυτικό αποκλεισμό, τη στρατιωτική κατοχή, τη λογοκρισία, τον εξαναγκασμό, τον εξευτελισμό. Την πείνα. Αντιμετωπίζουν πρόβλημα επισιτισμού. Οι τοπικές αρχές απευθύνονται στους βουλευτές του Νομού και τους ζητούν να συντρέξουν μ’ όποιον τρόπο μπορούν.(2)  Στα 1921 η Νάξος έχει ήδη πληρώσει βαρύ φόρο αίματος την περίοδο που έλαβαν χώρα τα γεγονότα του ’17 στο Νησί (Απεράθου), στα πλαίσια του Εθνικού Διχασμού.(3)

    Η Νάξος στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του εικοστού αιώνα ήταν μια τυπική ελληνική επαρχία. Βασικές δομές στη διοίκηση και στην οικονομία απουσίαζαν κι όσες υπήρχαν χαρακτηρίζονταν από ελλείψεις σε ανθρώπινο δυναμικό, από λειτουργικά προβλήματα, πενιχρούς οικονομικούς πόρους και αναποτελεσματικότητα. Ενδεικτικά, το Νησί δεν διέθετε λιμάνι ούτε οδικό δίκτυο. Η ηλεκτροδότηση, όπου υπήρχε και για όσο χρονικό διάστημα το εικοσιτετράωρο, βρισκόταν σε χέρια ιδιωτών. Δεν υπήρχε ύδρευση ούτε αποχέτευση. Υγειονομικές υπηρεσίες ήταν ανύπαρκτες ή υποτυπώδεις. Η εκπαίδευση ανταποκρινόταν στις ανάγκες της κοινωνίας της γης.(4)

    Ο αναλφαβητισμός πλήττει τις Κυκλάδες και τη Νάξο.(5) Αυτή την πληγή θα προσπαθήσει να αντιμετωπίσει σε πανελλήνια κλίμακα η κυβέρνηση Βενιζέλου με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929, ενισχύοντας τη μέση εκπαίδευση και την εκπαίδευση των κοριτσιών. Μοναδικό το διδακτηριακό πρόγραμμα της μεταρρύθμισης του 1929: οικοδομήθηκαν 3.167 σχολικά κτήρια. Ανάμεσά τους και το κτήριο του Γυμνασίου Νάξου. Σύμφωνα με το Βασιλικό Διάταγμα το βάρος της εύρεσης και ανέγερσης διδακτηρίου επωμίζεται η Κοινότητα, η Κοινότητα Χώρας. Η αυτοδιοίκηση ήταν εξαρτημένη από την κεντρική διοίκηση, με περιορισμένες αρμοδιότητες και οικονομικές δυνατότητες. Μια ανέτοιμη σε δομές, με σχεδόν ανύπαρκτους οικονομικούς πόρους και εξειδικευμένους τεχνίτες νησιωτική κοινωνία και αυτοδιοίκηση αναλαμβάνει την υλοποίησή του. Θεσπίζεται ειδικός φόρος υπέρ της ανεγέρσεως διδακτηρίου Γυμνασίου στα εξαγόμενα σ’ άλλες επαρχίες της Επικράτειας προϊόντα γεωργίας, βιομηχανίας, εκτός της σμύριδας, και κτηνοτροφίας και επιβαρύνονται όλες οι κοινότητες της Νάξου από τις οποίες προέρχονται μαθητές. Αλλά με τον ίδιο φόρο επιβαρύνονται και οι κοινότητες των νησιών που θ’ αποτελέσουν παραρτήματα του νέου Γυμνασίου. Η είσπραξη αυτού του ειδικού φόρου ανατίθεται σε ενοικιαστή φόρου. Επιβιώνει από το καθεστώς της τουρκοκρατίας η πρακτική του ενοικιαστή φόρου. Το εξαγωγικό εμπόριο αποτελούσε μικρό μέρος του εισοδήματος των κατοίκων οι οποίοι βίωναν τις ελλείψεις σε  ασφάλιση και πρόνοια. Η μετανάστευση στο εξωτερικό αλλά και στην Αθήνα κυρίως θα γνωρίσει άνθιση.(6) Αρχίζει να εξελίσσεται και να γίνεται μόνιμη η υπόγεια μαύρη οικονομία που εμπορεύεται πολιτισμικά αγαθά. Αυτή η οικονομία θα αποκτήσει τέτοιες διαστάσεις ώστε χρόνια αργότερα ο διαπρεπής αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας θα γράψει ότι στην περιοχή συντελέστηκε η «μεγαλύτερη αρχαιολογική καταστροφή του εικοστού αιώνα σε παγκόσμια κλίμακα».(7) Η ανάπτυξη της υπόγειας οικονομίας θα αλλοιώσει και θα φθείρει το φρόνημα του νησιωτικού πληθυσμού.

    Στο ξεκίνημα της τρίτης δεκαετίας του 20^ου αιώνα η Νάξος δίνει ακόμα την εντύπωση της κοινωνίας της γης.(8) Κοινωνία της γης σημαίνει ότι η κατοχή γης και οι πρόσοδοι που προέρχονται από την εκμετάλλευσή της και εκείνων που την καλλιεργούν  αποτελούν την πρώτη ύλη πάνω στην οποία εδράζεται η κοινωνία αυτή, της Νάξου εν προκειμένω. Τη βάση της σταθερής και αναλλοίωτης ιεραρχίας των ιθυνουσών ομάδων που διαμορφώνονται κατά την εξέλιξή της. Η κοινωνία της γης πορεύεται ακολουθώντας τους χρόνους και τους ρυθμούς που επιβάλλουν οι ανάγκες των καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας. Αυτή η κοινωνία της γης είναι κατά τρόπο αυθόρμητο εγγυημένη από παραδοσιακές αξίες, από ήθη και έθιμα, από συνήθειες που διαμορφώθηκαν και ολοκληρώθηκαν κατά τη διάρκεια αιώνων ή και από τη διαμόρφωση μιας δημόσιας γνώμης με δυναμική θεμελίωση, όπως είναι το θρησκευτικό δόγμα – στην κατεύθυνση αυτή συντελούν και οι θρησκευτικές εορτές με τα πανηγύρια που τις συνοδεύουν. Πρόκειται για μια κοινωνία με στενούς ορίζοντες, περιορισμένες προσδοκίες, αιτήματα και διεκδικήσεις, καχεκτικές μορφές οργάνωσης και δράσης, εσωστρεφή και συντηρητική. Η ίδρυση Γυμνασίου δεν υπήρξε αίτημα της κοινωνίας της γης.

    Ωστόσο η κοινωνία αυτή δεν ήταν συμπαγής και αδιαπέραστη. Κατά τη διάρκεια της συγκρότησής της υπήρξαν διαφοροποιήσεις και ρήγματα. Εκεί θα διαμορφωθούν οι εστίες που θα οδηγήσουν στο ξεπέρασμά της. Ένα από αυτά, το σημαντικότερο, υπήρξε η θέληση των νεότερων γενεών της Ναξιακής αγροτικής και κτηνοτροφικής υπαίθρου να ξεφύγουν από τη φτώχεια, από τη μιζέρια της περιορισμένης ζωής της υπαίθρου, χωρίς ασφάλεια και εγγυήσεις. Αυτά τα νεότερα στρώματα θα γίνουν οι υποδοχείς του Γυμνασίου και, στην ουσία, υπήρξαν οι σιωπηροί διεκδικητές του. Η παιδεία συμβαδίζει με ανοιχτούς ορίζοντες, με προσδοκίες και αιτήματα και αγώνες για τη διεκδίκησή τους, κοινωνικούς και πολιτικούς, και οι νέοι άνθρωποι ήταν πάντοτε ευαίσθητοι και παρόντες στους αγώνες αυτούς.

    Το δικαίωμα και η δυνατότητα του συνόλου των κατοίκων της Νάξου, ανδρών και γυναικών, χωρίς ταξική ή άλλη διάκριση, στην εκπαίδευση και τη μόρφωση, σηματοδοτεί τη μετάβαση της νησιωτικής κοινωνίας από την κοινωνία της γης στη νεοτερική εποχή. Αυτή υπήρξε η μεγαλύτερη συνεισφορά του λαμπρού αυτού ιδρύματος στην τοπική κοινωνία. Οι επιδράσεις τις οποίες δέχτηκε και απορρόφησε η τοπική κοινωνία από την ίδρυση του Γυμνασίου υπήρξαν καινοτόμες και ριζοσπαστικές: το σύνολο της νησιωτικής κοινωνίας άλλαξε δομή, λειτουργία, φυσιογνωμία. Σ’ αυτά τα εκατό χρόνια η γη της Νάξου καλλιεργείται εντατικά, τόσο εντατικά όσο ποτέ πρωτύτερα. Τα εργατικά χέρια δεν της έλειψαν. Από το Γυμνάσιο αυτό βγήκαν χιλιάδες ανθρώπων, που αξιώθηκαν λαμπρές θέσεις στην ελληνική κοινωνία. Καθηγητές Πανεπιστημίων, εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων, δικαστικοί, ανώτατοι αξιωματικοί, διαπρεπείς γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί και επιχειρηματίες, υπάλληλοι στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα όλων των κατηγοριών αποφοίτησαν ή μαθήτευσαν για κάποιο χρονικό διάστημα στο λαμπρό αυτό Ίδρυμα. Μια νέα κοινωνική τάξη δημιουργήθηκε, η μεσαία τάξη. Κυριολεκτικά, στη διάρκεια αυτών των εκατό χρόνων αναδεικνύονται μεσαία στρώματα ως πρωταγωνιστές στο ιστορικό γίγνεσθαι της νησιωτικής κοινωνίας της Νάξου. Επιπλέον, το Γυμνάσιο συνεισέφερε στην εύρεση εργασίας για εκατοντάδες νέους ανθρώπους τόσο στο Νησί όσο και στην Αθήνα, αφού η εργασία στο δημόσιο απαιτούσε πλέον απολυτήριο Γυμνασίου. Και, κατ’ αυτό τον τρόπο, συνέβαλε στην ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος της Ναξιώτικης οικογένειας, τόσο σημαντικού για την ανέλιξη της ελληνικής κοινωνίας τις δεκαετίες του ’40, του ’50, του ’60 του ’70 και όχι μόνο. Στο μέτρο των δυνατοτήτων ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος υπήρξε ανάχωμα στη ροή του τοπικού πληθυσμού προς την εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Η ίδρυση του Γυμνασίου αποτελεί το εκπαιδευτικό και πολιτιστικό όχημα που μετέφερε το πρόταγμα της νεοτερικότητας στη Νάξο.

    Στον πυρήνα του νεοτερικού προτάγματος κατοικοεδρεύουν η παιδεία, η μόρφωση, η καλλιέργεια. Η ικανότητα του ανθρώπου και της κοινωνίας του να σκέφτονται και να αποφασίζουν για τα ζητήματα που τους αφορούν και είναι καίριας σημασίας για την εξέλιξή τους στηριζόμενοι στις δικές τους δυνατότητες. Απελευθερωμένοι από το Ιερό, από τον Μονάρχη, από τον Άρχοντα κτηματία, από την Παράδοση και τη Συνήθεια.  Ο μόνος οδηγός ο οποίος, του λοιπού, διέπει και ρυθμίζει την πορεία και την εξέλιξη των ανθρώπων και των κοινωνιών τους είναι ο Ορθός Λόγος. Για να γίνουν πράξη η παιδεία, η ικανότητα για αυτοθέσμιση, απαιτούνται καινούριες νοοτροπίες, νέες μορφές αντίληψης και σύλληψης του κοινωνικού και του πολιτικού, νέες μορφές οργάνωσης, νέες μορφές συλλογικότητας, νέες μορφές δράσης. Η ίδρυση του Γυμνασίου στα 1921 στη Νάξο δεν σημαίνει ότι οι κάτοικοι της Νάξου γίνονται αυτόματα κοινωνοί του νεοτερικού προτάγματος. Αλλά η παιδεία θα τους ανοίξει δρόμους που προηγούμενα ούτε να φανταστούν μπορούσαν και θα τους επιτρέψει, ως άτομα και ως κοινωνία, να σκέφτονται και να αποφασίζουν με τις δικές τους δυνατότητες για την εξέλιξή τους, να έρθουν σε επαφή με σύγχρονες μορφές οργάνωσης, όπως είναι οι δομές και οι λειτουργίες της δημόσιας σφαίρας κι αργότερα της ιδιωτικής σφαίρας.     

    Η μετάβαση στη νεοτερική εποχή δεν ήταν μια γραμμική εξέλιξη. Η πορεία προς τη νεοτερικότητα της νησιωτικής κοινωνίας της Νάξου υπήρξε μια διαδικασία δύσβατη και αργόσυρτη, δυσπρόσιτη  συνθήκη. Δεν είναι εύκολο να ανιχνευτούν οι φάσεις, να ερευνηθούν, να μελετηθούν και να κατανοηθούν τα στάδια αυτής της εξέλιξης. Η Νάξος δεν υπήρξε χώρος υποδοχής ριζοσπαστικών ιδεών. Δεν συναντάμε στο Νησί καραβοκυραίους και εμπόρους που έρχονται σε επαφή με καινοτόμες απόψεις στις αγορές και στους εμπορικούς σταθμούς των συναλλαγών τους, οι οποίοι, στη συνέχεια, τις μεταφέρουν πίσω στην πατρίδα τους. Βεβαίως υπήρξαν Ναξιώτες που είχαν λάβει ανώτερη μόρφωση στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά αυτοί ήταν ελάχιστοι. Ούτε συναντάμε κίνηση μορφωμένων και καλλιεργημένων που μεταξύ των προθέσεων τους και των προτεραιοτήτων που έθεταν περιλαμβανόταν και η ίδρυση ανώτερου εκπαιδευτηρίου, Γυμνασίου. Βεβαίως τα επαγγέλματά τους, όπως του δάσκαλου, του γιατρού, του συμβολαιογράφου, προσπόριζαν σ’ αυτούς συμβολικό κεφάλαιο, κοινωνικό κύρος μεταξύ των μελών της κοινωνίας τους, αλλά αυτό δεν υπήρξε αρκετό για διεκδικήσεις αυτού του είδους. Μόνο μεμονωμένες και ιδιαίτερες περιπτώσεις ανθρώπων συναντάμε, που ξεχώριζαν από τους συντοπίτες τους επειδή διέθεταν ευρύτητα πνεύματος, αναγνώριζαν τη σπουδαιότητα και τη συνεισφορά της παιδείας στην ανέλιξη του Νησιού και μπόρεσαν να συνδυάσουν την πολιτιστική με την κοινωνική δραστηριότητα, αλλά κυρίως επειδή βοηθήθηκαν από το πολιτιστικό κεφάλαιο το οποίο οι ίδιοι δημιουργούσαν και αναβαπτίζονταν σ’ αυτό, όπως υπήρξαν οι ιδρυτές και λειτουργοί των Σχολείων πριν και μετά την Επανάσταση του 1821, που μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι και προπάτορες του Γυμνασίου του 1921.(9) Η μετάβαση στη νεοτερική εποχή στη Νάξο υπήρξε μια εξέλιξη που δεν επινοήθηκε, δεν σχεδιάστηκε και δεν οργανώθηκε από τοπική πρωτοπορούσα ομάδα.

      Η εκπόνηση των σχεδίων του Γυμνασίου θα ανατεθεί στα 1927 και είναι έργο του αρχιτέκτονα Νικόλαου Μητσάκη, ενός από τους εκπροσώπους του Μοντέρνου Κινήματος στην Ελλάδα. Ο Νικόλαος Μητσάκης σχεδίασε για τη Νάξο ένα Διδακτήριο-Μουσείο, ανοικτό στην κοινωνία και στον πολιτισμό. Ο Μητσάκης με το έργο του προτείνει στην τοπική κοινωνία, στους διδάσκοντες, στους μαθητές, στους κηδεμόνες, ένα ριζοσπαστικό για την εποχή του σχέδιο: τον συνδυασμό της γενικής παιδείας με την καθημερινή βίωση της ιστορικής έρευνας της τοπικής ιστορίας που, στην περίπτωσή μας, δεν είναι άλλη από τον Κυκλαδικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό. Ένα σχέδιο καινοτόμο με υψηλό συμβολισμό που εκφράζει το  Μοντέρνο Κίνημα.(10)

   

  

 

   

    Το κτήριο ανεγέρθηκε στα όρια, σχεδόν έξω από τον ιστορικό οικισμό της Χώρας, σύμπλιο με τις Τρεις Εκκλησιές (όμορες κολλητερανικές, Άγιο Σεβαστιανό, Αγία Θεοδοσία, Ταξιάρχη Μιχαήλ), στην έξοδο της Πόλης  που οδηγεί στο εσωτερικό του νησιού, στα Χωριά, στο λόφο της Αγίας Θεοδοσίας της Κωνσταντινουπολίτισσας. Απέναντι από το μεσαιωνικό απομεινάρι του εκπαιδευτικού συστήματος συγκροτήματος, που προέκυψε από την λατινόφερτη κατάκτηση του νησιού και χρηματοδοτείτο από προσόδους προερχόμενες από την εκμετάλλευση αγροτοκτηνοτροφικού πληθυσμού της Νάξου. Το Γυμνάσιο «[… πέρα από τις σχολικές εγκαταστάσεις περιλαμβάνει και ένα αρχαιολογικό μουσείο. Λόγω της διπλής λειτουργίας του κτηρίου επιλέγεται ένα συμμετρικό σχήμα, όπου οι τάξεις διατάσσονται σ’ ένα άξονα, στα άκρα του οποίου τοποθετούνται συμμετρικά ο όγκος του αμφιθεάτρου και του μουσείου….».(11) Ένα κτήριο επιβλητικό που προκαλούσε το θαυμασμό και το σεβασμό εκείνων που το αντίκριζαν και καθημερινά το ζούσαν. Μνημειώδες και συλλογικό. Ένα κτήριο της ελληνικής νεοτερικής σύλληψης και πράξης,  «αρχιτεκτονικό ιδίωμα του Μητσάκη» «που συνδυάζει κλασικίζοντα στοιχεία, μορφολογικά και τεχνοτροπικά στοιχεία από τον παραδοσιακό πολιτισμό και τα τοπικά υλικά, με στοιχεία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής».(12) Μετά λόγου γνώσεως ο γράφων θεωρεί ότι το  μνημειώδες αυτό έργο είναι το σημαντικότερο κτίσμα στη Νάξο μετά τον Άγιο Γεώργιο τον Διασορίτη, 11^ου-12^ου αιώνα.

    Το κτήριο του Γυμνασίου αποτελεί το πρώτο και μοναδικό μνημείο του Νεοτερικού Κινήματος στη Νάξο. Περιέκλειε και συνείχε την καθημερινή διδασκαλία με τα ευρήματα της τοπικής ιστορίας, του τοπικού πολιτισμού και την καλλιτεχνική άσκηση στο αμφιθέατρο. Ήδη από την έναρξη της λειτουργίας του συγκέντρωσε ποικίλες δραστηριότητες. Η παρουσία του και η λειτουργία του Γυμνασίου υπήρξαν καταλυτικές, καινοτόμες και ριζοσπαστικές. Ένα κτήριο που συμβόλιζε τις αξίες και τις ιδέες της νεοτερικής εποχής, μοχλός δυναμικών εξελίξεων που μετέβαλαν και μεταμόρφωσαν όχι μόνο την όψη αλλά και τη δομή, τη φύση, τη δυναμική και τη λειτουργία της Χώρας, των ανθρώπων,  του Νησιού ολόκληρου.

    Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση της ίδρυσης του Γυμνασίου με την Μικρασιατική καταστροφή. Εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821 η Ελλάδα έχει εγκλωβιστεί στη Μικρασιατική εκστρατεία με τα γνωστά καταστροφικά αποτελέσματα. Στην Προύσα υπογράφεται το Βασιλικό διάταγμα για την ίδρυση κλασικού Γυμνασίου στη Νάξο από τον Βασιλιά Κωνσταντίνο. Με το ίδιο διάταγμα ιδρύονται τα Γυμνάσια Κυθήρων και Κορωπίου. Αλλά της Νάξου είναι πλήρες. Από το ευχαριστήριο τηλεγράφημα της τότε Κοινότητας Χώρας Νάξου προς τον Υπουργό Οικονομικών διαφαίνεται ότι αυτός που συνέβαλλε περισσότερο από κάθε άλλον στην ίδρυση του Γυμνασίου και κυρίως ως πλήρες Γυμνάσιο είναι ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης.(13) Το Νοέμβριο του 1922, μετά την καταστροφή της Σμύρνης, ο Νικόλαος Λιθοξόος, τελευταίος Διευθυντής της ονομαστής Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης, διορίζεται πρώτος Γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Νάξου.(14) Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1922, στη Νάξο, το Γυμνάσιο γίνεται ο πρώτος χώρος υποδοχής των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, όπως προκύπτει από το βιβλίο Σχολικού Ταμείου: δίδονται χρήματα για την απολύμανση του κτηρίου (οικία Αγιοπετρίτη) και το πρακτικό υπογράφει ως Γυμνασιάρχης ο Νικόλαος Λιθοξόος που βρίσκεται ήδη στη Νάξο.(15)

    Το Νέο, το Μοντέρνο για τη Νάξο, γεννιέται στην καρδιά μιας ιστορικής για την Ελλάδα τραγωδίας, τη Μικρασιατική εκστρατεία και την καταστροφή του Ελληνικού πολιτισμού της Μικράς Ασίας, για να υπηρετήσει τις ανάγκες μιας νησιωτικής κοινωνίας που το αγνοούσε παντελώς κι επομένως ούτε το απαίτησε ούτε το διεκδίκησε. Από τους πρωταγωνιστές(16) ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος σε μικρό χρονικό διάστημα δεν θα είναι πλέον Βασιλιάς της Ελλάδας, θα εξοριστεί και δεν θα επανέλθει ποτέ στην Ελλάδα. Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης θεωρήθηκε από την επαναστατική κυβέρνηση ένας από τους υπεύθυνους της Μικρασιατικής καταστροφής, θα δικαστεί και θα καταδικαστεί σε θάνατο και θα εκτελεστεί στο Γουδί.(17) Ο πρώτος Γυμνασιάρχης προέρχεται από την καταστροφή της Σμύρνης, από το τέλος της Ελληνικής παιδείας στη Μικρά Ασία. Το κτήριο του Γυμνασίου στη Νάξο (οικία Αγιοπετρίτη) δέχεται πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.

     Στα τέλη της τρίτης δεκαετίας του 1900 η οικονομική και κοινωνική κρίση πλήττει τις πλέον ανεπτυγμένες κοινωνίες κι όχι μόνο. Θα πλήξει και την ελληνική. Η κρίση αυτή προκάλεσε τεκτονικές μεταβολές στη σχέση Κράτους και οικονομίας σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Το κράτος, στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες καθώς και στη Σοβιετική Ρωσία  ανέλαβε τη διαχείριση μεγάλων τομέων της οικονομίας και τη δημιουργία κρατικών οικονομικών μονάδων και επιχειρήσεων. Ανέλαβε να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και να εγγυηθεί την πλήρη απασχόληση, αλλά και την κοινωνική πρόνοια και ασφάλιση. Η μεταβολή αυτή στη σχέση κράτους και οικονομίας απαιτούσε εργατικά χέρια, νέες θέσεις εργασίας με νέες δεξιότητες και ικανότητες. Αναπόφευκτα και ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης και μια νέα εκπαιδευτική πολιτική στις κοινωνίες αυτές τέθηκαν επί τάπητος καθώς όλη αυτή η τεράστια μεταβολή απαιτούσε διαχείριση και διεύθυνση που συστατικά χαρακτηριστικά της ήταν η  επιστημονική κατάρτιση και εξειδίκευση. Μεγάλες χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Σοβιετική Ένωση, η Γερμανία και η Ιταλία ακολουθούσαν ήδη αυτό τον δρόμο. Στην Ιταλία και στη Γερμανία οι Ντούτσε και Φύρερ  στις τέσσερεις λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι τρεις ήταν «λαός, εργάτες, αγρότες» κι εξέφρασαν τον «αντιμοντέρνο μοντερνισμό», δηλαδή το φασισμό και το ναζισμό.

    Στην Ελλάδα η πολιτική και οικονομική τάξη βρέθηκαν αντιμέτωπες με τις εξελίξεις αυτές.  Με ποιο τρόπο υποδέχτηκαν και κατανόησαν αυτές τις ανατρεπτικές μεταβολές; Μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις αυτές; Δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι στη Χώρα μας στις εξελίξεις αυτές αποδόθηκε η σημασία και κατανοήθηκαν όπως τους έπρεπε. Ούτε η οικονομική κρίση κατανοήθηκε στην πλήρη διάστασή της. Αποτέλεσμα, η πτώχευση. Αλλά και η κρίση του πολιτικού  συστήματος τα χρόνια που ακολούθησαν και κατέληξαν στη δικτατορία της 4^ης Αυγούστου. Ωστόσο αναγνωρίστηκε η ανάγκη για εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση που θα βελτίωνε την ποιότητα της παραγωγής κι έτσι άρχισε να γίνεται λόγος για τεχνική εκπαίδευση. Τι ακριβώς σήμαινε τεχνική εκπαίδευση; Ποιους οικονομικούς σκοπούς όφειλε να υπηρετήσει; Υπήρξε κάποιος σχεδιασμός των κοινωνικών και εθνικών αναγκών και της κάλυψης τους; Και στο οικονομικό πεδίο και σ’ εκείνο της παιδείας οι πολιτικές που υιοθετήθηκαν από τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ δεν απέδωσαν όσα οι εμπνευστές τους ήλπιζαν κι ανέμεναν. Στις τάξεις των Φιλελευθέρων αναπτύχθηκε μια γενική συζήτηση για την πολιτική που έπρεπε να ακολουθηθεί και, μεταξύ των άλλων, πρέσβευε τον περιορισμό των κλασικών Γυμνασίων και την ίδρυση τεχνικών Σχολών, προβάλλοντας τη χρησιμότητα της επαγγελματικής εκπαίδευσης. Ακόμα και ο καθηγητής Πανεπιστημίου ο ιστορικός Κωνσταντίνος Άμαντος αλλά και ο Δημοσθένης Πρωτοπαπαδάκης, Πρύτανης του Πολυτεχνείου, αδελφός του Πέτρου, θεωρούσαν μεγάλο τον αριθμό των υπαρχόντων κλασικών Γυμνασίων. Αντίθετα σε αυτήν την προοπτική ήταν τα όσα πρέσβευε το Λαϊκό Κόμμα. Ωστόσο δεν φαίνεται ότι ήταν καθαρές οι γραμμές που διαφοροποιούσαν τις δύο παρατάξεις σχετικά με τις μεταβολές που επήλθαν σε παγκόσμια κλίμακα εξαιτίας της ενεργής ανάμειξης του Κράτους στην οικονομία.

    Η εφημερίδα «Φωνή Νάξου Πάρου» του Γεώργιου Βαρδή, προσκείμενη  στη Βενιζελική παράταξη, πρωτοστατούσε στον «αντιγυμνασιακό αγώνα». Ο ίδιος ο Γεώργιος Βαρδής με την πένα του αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος αυτού του αγώνα και  ανέλαβε να τον καθοδηγήσει. Δηλαδή όλων όσων στη Νάξο υποστήριζαν ότι τα κλασικά Γυμνάσια δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες και στα συμφέροντα των φοιτώντων σε αυτά.(18) Αλλά αυτό συνέβαινε σ’ όλη την επικράτεια κι οι διαφωνούντες δεν είχαν ενιαία στάση στις διεκδικήσεις τους. Στα Κύθηρα, που υπέφεραν από τη μετανάστευση, διεκδικούσαν τεχνική σχολή, στη Νάξο γεωργική σχολή και αγροκήπιο. Η διένεξη για τη χρησιμότητα του Γυμνασίου στη Νάξο δεν αποτελούσε μόνο ναξιακό πρόβλημα.(19)

    Οι ίδιοι οι καλλιεργητές θα δώσουν απάντηση στη διένεξη κλασικό Γυμνάσιο ή γεωργική σχολή. Στα 1929/30 ο Σωκράτης Παπαβασιλείου, Γερουσιαστής και Πρόεδρος της επί των Θρησκευμάτων και Παιδείας επιτροπής της Γερουσίας, αναφέρεται στο θέμα της κλασικής μορφώσεως και του περιορισμού της και  της ενίσχυσης της επαγγελματικής μορφώσεως και στο γεγονός ότι το Κράτος «εμερίμνησε δια την κάτω γεωργικήν εκπαίδευσιν νομοθετικώς αλλά από απόψεως εφαρμογής των θεσπισθέντων ουδέν εγένετο. Θα ενόμιζε κανείς ότι οι νόμοι της κάτω γεωργικής και εν γένει επαγγελματικής μορφώσεως είχον γίνει προς το θεαθήναι». Ο Σωκράτης Παπαβασιλείου θεωρεί ότι ο λόγος της αποτυχίας των κατωτέρω εν γένει των γεωργικών σχολείων είναι η απροθυμία να διδαχθούν οι ίδιοι οι καλλιεργητές και τα τέκνα τους τις νέες γεωργικές μεθόδους με τις οποίες θα αυξανόταν η γεωργική παραγωγή. Παράδειγμα, δύο κοινότητες της Κρήτης αποποιήθηκαν την προσφερθείσα σ’ αυτές ίδρυση γεωργικών σχολείων. Αναφέρεται διεξοδικότερα στην περίπτωση της Νάξου και της γενέτειράς του Πάρου. Ενώ ο ίδιος εφρόντισε να πάρει τη συγκατάθεση του Υπουργείου Παιδείας στη Νάξο καμία από τις κοινότητες του νησιού δεν ανταποκρίθηκε να στείλει τη σχετική αίτηση. Στην Πάρο ιδρύθηκε ένα κατώτερο γεωργικό σχολείο, διορίστηκε και το εκπαιδευτικό προσωπικό αλλά παρέμεινε επί μήνες άπρακτο και τελικά διαλύθηκε διότι προσήλθε μόνο ένας μαθητής.(20) Χρόνια αργότερα, 1962, από τον Κολινδρό Πιερίας έρχεται η είδηση: «η απόφασις του Υπουργού της Παιδείας περί μετατροπής του Γυμνασιακού Παραρτήματος Κολινδρού Πιερίας εις αυτοτελές Γυμνάσιον γεωργικής κατευθύνσεως και όχι τοιούτων κλασικού τύπου προεκάλεσε την εξέγερσιν των κατοίκων της εν λόγω κωμοπόλεως οι οποίοι κατήλθον σύσσωμοι εις συλλαλητήριον αξιούντες την ανάκλησιν της εν λόγω υπουργικής αποφάσεως. Επίσης εις ένδειξιν διαμαρτυρίας έκλεισαν επ’ αόριστον τα καταστήματα ήργησαν τα γραφεία διεκόπη η υπεραστική λεωφορειακή συγκοινωνία και οι μαθητές των σχολείων απόσχον των μαθημάτων των. Παραλλήλως ο Δήμαρχος και το δημοτικό συμβούλιο υπέβαλαν τις παρατήσεις των, απεφασίσθη η κήρυξις γενικού πένθους εις την πόλιν, και απεστάλη ψήφισμα διαμαρτυρίας προς την Κυβέρνησιν».(21)     

    Λίγα χρόνια πριν την ίδρυση του Γυμνασίου, από το 1907 έως και το 1911, στη Νάξο, συναντάμε πρωτοβουλίες, δωρεές, άρθρα σ’ εφημερίδες της εποχής που σκοπό είχαν να βελτιώσουν την εξέλιξη της κοινωνίας της γης, τη ζωή των αγροτών και την απόδοση των παραγομένων προϊόντων, που όμως δεν οδήγησαν σε κάποιο ουσιαστικό για τη νησιωτική κοινωνία αποτέλεσμα.(22)

    Στα 1929, με Κυβέρνηση Βενιζέλου και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση σε εξέλιξη, συζητείται μεταξύ των άλλων η κατάργηση κάποιων Γυμνασίων. Το Γυμνάσιο Νάξου περιλήφθηκε μεταξύ εκείνων που θα έπρεπε να καταργηθούν. Ένας βουλευτής, αντίθετος στην παράταξη του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, ομοϊδεάτης του Γ. Βαρδή, θα συμβάλει ώστε το Γυμνάσιο Νάξου να μην συμπεριληφθεί στα Γυμνάσια που καταργούνται με τη μεταρρύθμιση. Ο βενιζελικός βουλευτής Πέτρος Ευριπαίος με τροπολογία που κατέθεσε στη Βουλή συντελεί στη συνέχιση της λειτουργίας του Γυμνασίου.(23)   

     Η αρθρογραφία στην εφημερίδα «Νάξου Πάρου», αποδείχθηκε ένας επιπόλαιος τραυματισμός στην εξέλιξη της νεοτερικότητας στη Νάξο, όπως αποκαλύφθηκε από τη συμπεριφορά των ίδιων των γεωργών στην Πάρο, Κρήτη και Νάξο.(24) Υπήρξαν άλλα τραύματα που με την πάροδο του χρόνου έγιναν πληγές ανοικτές στο σώμα της νεοτερικότητας, στη Νάξο και όχι μόνο: αυτή καθαυτή η οργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Ο εμφύλιος και το «Κράτος» εκτάκτου ανάγκης. Η πολιτική χειραγώγησης και αλλοτρίωσης, η συντηρικοποίηση του κοινωνικού σώματος που ακολούθησαν την εμφύλια σύγκρουση.(25) Η Αστυνομία. Η μετριοκρατία στη δημόσια σφαίρα. Το «Κράτος» των κομματαρχών και των ιδιαίτερων όλη την περίοδο του ’50 και του ’60 αλλά και κατά τη μεταπολίτευση, μέσα από τους κομματικούς στρατούς. Η δικτατορία της 21^ης Απριλίου. Η μονοδιάστατη σκέψη. Ο καταναλωτισμός. Η μετατροπή του πολίτη σε πελάτη κυρίως με ευθύνη του πολιτικού συστήματος. Η «νόθα αστικοποίηση».(26) Ο τοπικισμός. Η ιδιοτέλεια και η αμάθεια των τοπικών αρχών. Η Μητρόπολη Παροναξίας, θεματοφύλακας του συντηρητισμού, μ’ όλους όσοι την πλαισίωναν ειδικά κατά την περίοδο που προηγείται της μεταπολίτευσης. Πρακτικές μελών της επιστημονικής κοινότητας του Νησιού, ειδικά ο εναγκαλισμός τους με την τοπική πολιτική τάξη. Ενίοτε οι καθηγητές του Γυμνασίου, οι γονείς και οι κηδεμόνες. Ο τοπικός τύπος, οι τοπικοί Φορείς, με ελάχιστες εξαιρέσεις, έχοντας ως εφόδια το λαϊκό πολιτισμό, την Παράδοση και το αφήγημά τους για την τοπική ιστορία που συνήθως δεν στηριζόταν σε κάποιου είδους τεκμηρίωση. Η μετατροπή του ανθρώπινου κεφαλαίου και του περιβάλλοντος της νησιωτικής κοινωνίας, φυσικού και δομημένου, σε αγοραίο τουριστικό brand. Ο Φόβος.

    Ο Βενιζελισμός σκοπό είχε την θεσμική και οικονομική ανόρθωση και ανέλιξη της Χώρας. Το είχαν καταλάβει αυτό και σε ποια έκταση οι κατά τόπους υποστηρικτές του;

    «Ενεσφηνώθη»: «Μας εδόθη δια διατάγματος …».(27) Αποδιαρθρωμένη λογική, αδύναμη σκέψη!

    

Χώρα Νάξου 19 Οκτωβρίου 2022

 

Σημειώσεις

   

*Το παρόν δοκίμιο δεν αποτελεί ολοκληρωμένη μελέτη του νεοτερικού φαινομένου στη νησιωτική κοινωνία της Νάξου. Για το θέμα αυτό δεν υπάρχουν μαρτυρίες, πληροφορίες και ειδήσεις. Να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν πρόκειται για φαινόμενο που παρατηρήθηκε μόνο στη Νάξο. Στις πλείστες τοπικές κοινωνίες της Ελληνικής Επικράτειας η ίδρυση Γυμνασίων προκάλεσε συμβάντα ανάλογα με αυτά που παρατηρήθηκαν στη Νάξο. Παράδειγμα τα Κύθηρα όπου το εκεί Γυμνάσιο ιδρύθηκε το 1921 με το ίδιο Βασιλικό Διάταγμα με το οποίο ιδρύθηκε το Γυμνάσιο στη Νάξο. Για την ώρα λοιπόν περιοριζόμαστε να δημοσιοποιήσουμε σκέψεις που σχετίζονται με το θέμα με αφορμή την ίδρυση του Γυμνασίου. Στον Ιστορικό Όμιλο Νάξου ΑΡΣόΣ η έρευνα και μελέτη για το Ιστορικό Γυμνάσιο της Νάξου ξεκίνησε ήδη το 2013. Όχι μόνο για να συνεχίσουμε την έρευνα και μελέτη της παιδείας στη Νάξο στη σύγχρονη εποχή, που άρχισαν οι Νίκος Α. Κεφαλληνιάδης και Ευδοκία Δ. Σκληράκη. Ούτε επειδή ο πατέρας μας, ο Αντώνης Φλ. Κατσουρός, διετέλεσε Γυμνασιάρχης αυτού του Γυμνασίου και υπήρξε ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του νεοτερικού προτάγματος και όλων όσων το Γυμνάσιο συμβόλιζε και αντιπροσώπευε. Αρχίσαμε την έρευνα επειδή ο γράφων θεωρεί ότι το Ιστορικό Γυμνάσιο, ένα μνημείο ανέλπιστο του Μοντέρνου Κινήματος στο Νησί μας, αποτέλεσε την αφετηρία εκκίνησης της νεοτερικής εποχής στη Νάξο. Μια εποχή που σηματοδοτεί την πλήρη ανατροπή της φυσιογνωμίας του νησιωτικού κόσμου. Για τα θέματα αυτά και τα προβλήματα που περικλείουν, όπως ήδη αναφέραμε, απουσιάζουν ιστορικές και κοινωνιολογικές έρευνες και μελέτες στον τόπο μας, τη Νάξο. Επομένως η πορεία του Γυμνασίου στη Νάξο έπρεπε να λάχει προσεκτικής έρευνας και μελέτης που να του αξίζουν. Έτσι, στις 12 Σεπτεμβρίου 2013, στο πλαίσιο της 2^ης Συνάντησης στη Νάξο, που οργάνωσε ο Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣόΣ και το π. Φλέα, παρουσιάστηκε για το Γυμνάσιο Νάξου σε πρώτη μορφή η μελέτη «ΕΥΤΥΧΕΣ και ΑΙΣΙΟΝ το ΝΕΟΝ ΕΤΟΣ 1930» από τη Σοφία Κατσουρού και δημοσιεύτηκε στο τεύχος 58 του περιοδικού. Η Σοφία Κατσουρού άρχισε το 2013 και συνεχίζει μέχρι σήμερα την έρευνα και μελέτη της ιστορίας του Ιστορικού Γυμνασίου της Νάξου. Μια δεύτερη προσέγγιση του θέματος παρουσίασε στην εκδήλωση που έλαβε χώρα με πρωτοβουλία του τότε διευθυντή Ευστρατίου Φουτάκογλου, για την ονομασία του Αμφιθεάτρου του Γυμνασίου σε «Ιάκωβος Ψαρράς», ο οποίος υπήρξε μαθητής του Γυμνασίου και σπουδαίος ηθοποιός, «Με την ελπίδα μια μέρα να». Λόγια και εικόνες για το μαθητή του Γυμνασίου Νάξου Ιάκωβο Ψαρά και για όλους τους μαθητές της γενιάς του», Φλέα, τεύχος 66, 2020. Μια Τρίτη προσέγγιση για τα 100 χρόνια από την ίδρυση του Γυμνασίου, που οργανώθηκε τον Αύγουστο του 2021 με πρωτοβουλία του τότε διευθυντή του Ευστρ. Φουτάκογλου, Η δημιουργία ενός σχολείου, δημοσιεύτηκε στον συλλογικό τόμο Εκατό Χρόνια από την ίδρυση Γυμνασίου Νάξου 1921-2021, εκδ. Σταμούλη, 2022. Η έρευνα συνεχίζεται.

1.Από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας οι Κυκλάδες, ανάμεσά τους και η Νάξος, αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν προβλήματα που ως σήμερα παραμένουν άλυτα και στέκονται εμπόδια ή διαστρεβλώνουν την εξέλιξή τους: ισχνό ανθρώπινο κεφάλαιο, πενιχρούς παραγωγικούς πόρους και σ’  ότι αφορά την διατροφή τους παραμένουν εξαρτημένες από ξένες αγορές. Ως τις μέρες μας…. το 2021, παρά το ότι τα περισσότερα από τα Κυκλαδονήσια έχουν περάσει στην οικονομία και στην κοινωνία της παροχής υπηρεσιών. Σε αρκετά από αυτά μεγάλο μέρος των νησιωτικών πληθυσμών έχει προσχωρήσει στη μεταμοντέρνα συνθήκη. Όμως, αυτή την αντικειμενική κατάσταση της στέρησης έχουμε την τάση να μην την λαμβάνουμε υπόψη ή και να τη λησμονούμε παντελώς παρά το ότι κατά καιρούς επιβαρύνεται, όπως συμβαίνει με την περίπτωση που πραγματευόμαστε…

2. ΓΑΚ, Αρχείο Πρωθυπουργού.

3. Για τα γεγονότα του ’17 στις Κυκλάδες και ιδιαίτερα στη Νάξο βλ. Βασίλης Ν. Κολλάρος, Η Έκθεση Νικόστρατου Καλομενόπουλου για την κατάληψη των Κυκλάδων από το στρατό της Εθνικής Άμυνας (1916-1917), Φλέα 72, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2021.

4. Για τη συγκρότηση, τη φύση, τη δομή, τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις και τις αντινομίες της κοινωνίας της γης στα νησιά, κυρίως στη Νάξο βλ. Ελευθερία Ζέη, Ο θάνατος στο Αιγαίο, 17^ος-18^ος αιώνας: μια στιγμή μετάβασης, Δοκιμές, Επιθεώρηση Κοινωνικών Σπουδών, 11-12, Άνοιξη 2003, και Χρόνοι και χρόνος στις νησιωτικές κοινωνίες (17^ος-18^ος αι), Μνήμων, τόμ. Εικοστός έβδομος, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2005.  Επίσης ιδιαίτερα χρήσιμες για την κατανόηση  της κοινωνίας αυτής στη Νάξο είναι οι μελέτες της Αγλαΐας Κάσδαγλη, Land and marriage settlements in the Aegean: A case study of seventeenth-century Naxos, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών και Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Βενετία 1999 και Αγλαΐα Κάσδαγλη, Ένας νοτάριος στη Νάξο στα τέλη του ΙΖ’ αιώνα, «Μια μέρα…», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και γενικής Παιδείας, 1988, της ιδίας, Η Νάξος, τα νοταριακά έγγραφα και τα ιστορικά ερωτήματα, Φλέα 60, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2018, της ιδίας, Γεωγραφική κινητικότητα στη Νάξο του 17^ου αι., Πρακτικά του Β’ Πανελληνίου Συνεδρίου «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Χαλκί 4-7 Σεπτεμβρίου 1997, επιμ. Γ. Κ. Προμπονάς-Στ. Ψαρράς, Αθήνα 2003, αναδημοσίευση Φλέα 60, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2018, της ιδίας, Κοινωνική ταυτότητα του φύλου και καθημερινή πραγματικότητα: το παράδειγμα της μεταβυζαντινής Νάξου, «Η Βυζαντινή παράδοση μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης», επιμ. Y. Yiannis, Αθήνα, 1994, αναδημοσίευση Φλέα 54, Απρίλης-Ιούνης 2017, της ιδίας, Εγγραμματοσύνη και παιδεία στο «σκοτεινό» 17^ο αιώνα από τις μαρτυρίες των νοταριακών εγγράφων: μια πρώτη διερεύνηση, «Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα», Πρακτικά του Β’ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10-12 Μαΐου 2002, τόμ. Β’, αναδημοσίευση Φλέα 60, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2018, της ιδίας, Φτωχοί και πλούσιοι στη Νάξο του 17^ου αιώνα. Αντιλήψεις, συμπεριφορά και πραγματικότητα, στο Χρύσα Μαλτέζου (επιμέλεια) «Πλούσιοι και φτωχοί στην Κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής», Διεθνές Συμπόσιο, Βενετία 1998, αναδημοσιεύεται στο Φλέα 60, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2018, της ιδίας, Η Ναξιώτικη κοινωνία στους νεότερους χρόνους (17^ος-18^ος αι.), «Αρμενίζοντας στο χρόνο», έκδ. Δήμου Νάξου, αναδημοσίευση στο Φλέα 60, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 2018.  Εύα Καλπουρτζή, Συγγενικές σχέσεις και στρατηγικές ανταλλαγών. Το παράδειγμα της Νάξου τον 17^ο αι., Ελληνικά Γράμματα 2001. Δημ. Δημητρόπουλος, Το δικαίωμα της προτίμησης στα νησιά του Αιγαίου: επιπτώσεις και προσαρμογές κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, Τα Ιστορικά, τόμ. 17, τ. 33, 2000, του ιδίου, Ελαιοτριβεία, μύλοι, φούρνοι, εκκλησίες στο νησιωτικό χώρο τον 17^ο αιώνα. Προσεγγίσεις στο ζήτημα της συνιδιοκτησίας με βάση το παράδειγμα της Μυκόνου, Μνήμων 16, 1994, του ιδίου, Στοιχεία για τον οικιακό εξοπλισμό στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας: η περίπτωση του καθρέφτη, Τα Ιστορικά, 13/24-25, Ιούνης-Δεκέμβρης 1996, του ιδίου, Συμβάσεις αγροληψιών στη Νάξο κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα, στο Β. Παναγιωτόπουλος, Δ. Καλλιβρετάκης, Δ. Δημητρόπουλος, Μ. Κοκολάκης, Ευδ. Ολυμπίτου, Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρου, Ιστορικά Μελετήματα (ΚΝΕ_ΕΙΕ, Τετράδια Εργασίας 18), Αθήνα 2003, του ιδίου, Δόμηση και κοινοτική παρέμβαση στα νησιά του Αιγαίου (17^ος- αρχές 19^ου αι.), Μνήμων 23, 2001, του ιδίου, Αστικές λειτουργίες στις νησιωτικές λειτουργίες των Κυκλάδων (17^ος-αρχές 19^ου αιώνα), στο Καϊάφα Ουρ. (επιμ.) Ελληνικός αστικός χώρος, 4-5 Απριλίου 2003, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής παιδείας, 2004, του ιδίου, Αρχειακά τεκμήρια και Κυκλαδικός χώρος (16^ος-αρχές 19^ου αι.), Φλέα 13, Γενάρης-Μάρτης 2007, του ιδίου, Μαρτυρίες για τον πληθυσμό της Νάξου, Πρακτικά του Δ’ Πανελληνίου Συνεδρίου «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», 4-7 Σεπτεμβρίου 2008, επιμ. Ι. Κ. Προμπονάς-Στ. Ψαρράς, 2013. B. J. Slot, Archipelagus turbatus: Les Cyclades entre colonisation et occupation ottomane c. 1500-1718, τόμ. Α’-Β’, Leiden 1982. Του ιδίου, Ο τόπος του Φιλοτιού. Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτηση,  «Ναξιακά. Επιθεώρηση της Ομοσπονδίας Ναξιακών Συλλόγων έτος Ι, τ. 4/5, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1985. Αναδημοσίευση από την ιταλική επιθεώρηση Rivista di Studi Bizantini e Slavi III, 1983. Του ιδίου, Φιλώτι. Φέουδα και πολιτεία, Φλέα, τ. 12, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006. Του ιδίου, Η Νάξος τον 17^ο και 18^ο αι. Η μαρτυρία των πηγών, Φλέα 73, Γενάρης-Μάρτης 2022. Αθανάσιος Κωτσάκης, Έλληνες Ορθόδοξοι και Λατίνοι στη Νάξο (13^ος-19^ος αι.). Ιστορικοπολιτισμική προσέγγιση των σχέσεων των δύο κοινοτήτων με έμφαση στη μαρτυρία των υλικών καταλοίπων, όπου και η σχετική βιβλιογραφία, διδακτορική διατριβή, Ηρόδοτος, 2018.

5. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 το 64% των γυναικών και το 36% των ανδρών είναι αναλφάβητοι, βλ. Σοφία Κατσουρού, «Ευτυχές και αίσιον το νέον έτος 1930», ό. π.

6. Στο ίδιο.

7. Χρ. Ντούμας, Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Απειράνθου και ο Μιχάλης Μπαρδάνης, Απεραθίτικα, 4,  1989.

8. Ελευθερία Ζέη, Ο θάνατος στο Αιγαίο, 17^ος-18^ος αιώνας: μια στιγμή μετάβασης, Δοκιμές, Επιθεώρηση Κοινωνικών Σπουδών, 11-12, Άνοιξη 2003, και Χρόνοι και χρόνος στις νησιωτικές κοινωνίες (17^ος-18^ος αι), Μνήμων, τόμ. Εικοστός έβδομος, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2005.

9. Αναφέρουμε τους Δωρόθεο Τζιώτη, ηγούμενο της Μονής Φανερωμένης, με δράση στο σύνολο του Νησιού. Τον μοναχό Καλλίνικο Βαρβατάκη, στον Άγιο Ελευθέριο Σαγκρίου, που μετατρέπει σε σχολείο την πατρογονική μονή με σκοπό να αντιμετωπίσει την αμάθεια και την τραχύτητα των κατοίκων της υπαίθρου που μείωνε την ηθική τους διάθεση και τους οδηγούσε σε άγριους τρόπους ζωής. Τον Παντελεήμονα Κεφαλληναίο που δίδαξε στο Αλληλοδιδακτικό στους Ακαδήμους Δρυμαλίας. Τον Πέτρο [Κουτζόκολο] Πρωτοπαπαδάκη, παππού του Υπουργού Οικονομικών, τον γνωστό ως Αναγνώστη εξ Απορρήτων, που δίδαξε στο Αλληλοδιδακτικό στ’ Απεράθου. Γόνος της οικογένειας προκριτοδημογερόντων μέλη της οποίας κατείχαν το αξίωμα των πρωτοπαπάδων χωρίς διακοπή από τον 17^ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα. Φοίτησε στην πατριαρχική Ακαδημία όπου παρακολούθησε το πρώτο και δεύτερο κύκλο των μαθημάτων. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα του, στ’ Απεράθου, έγινε λόγω της μόρφωσής του, Αναγνώστης εξ Απορρήτων. Ο τίτλος του Αναγνώστη δήλωνε τη μόρφωση του και αποτελούσε τίτλο ευγένειας στην Ελλάδα της τουρκοκρατίας και των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων και προτίμησε να το χρησιμοποιεί αντί του βαφτιστικού ονόματος. Έγινε μαθητής του Βασιλείου Κυδωνιέα και είναι ένας από τους επτά μαθητές που διδάχτηκαν στην Αγία Κυριακή το πρακτικό και θεωρητικό μέρος της αλληλοδιδακτικής μεθόδου προκειμένου να αναλάβουν το διδασκαλικό επάγγελμα μετά από επιθυμία του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Το 1835 εκλεγμένος αντιπρόσωπος του Δήμου Απειρανθίας παρουσιάστηκε στον βασιλιά Όθωνα προκειμένου να διαπραγματευτεί για λογαριασμό των συμπατριωτών του την τιμή της σμύριδας. Η δράση των σπουδαίων αυτών ανθρώπων του Νησιού εκτυλίχθηκε στα προεπαναστατικά σχολεία του Αγίου Γεωργίου Γρόττας (1775-1821), της Αγίας Κυριακής (1816-1826), του Αγίου Ελευθερίου (1816-1820) και στη μετεπαναστατική εποχή ως αλληλοδιδακτικά όπως του Αγίου Γεωργίου Γρόττας, 1828, το Αλληλοδιδακτικό-Μουσείο της Αγίας Κυριακής, 1826, που επανιδρύθηκε από τον Δωρόθεο Τζιώτη. Στους Ακαδήμους Δρυμαλίας, 1829, που ιδρύθηκε από τον Δ. Τζιώτη, τ’ Αλληλοδιδακτικό στ’ Απεράθου, 1830. Να αναφέρουμε επίσης τους Χρύσανθο Αιτωλό (1775-1785) που πρωτοστάτησε στην ίδρυση της σχολής του Αγίου Γεωργίου, δίδαξε σ’ αυτήν, και άφησε στη Μητρόπολη Παροναξίας τριακόσια γρόσια για τη μόρφωση από τον τόκο τους δύο φτωχών παιδιών. Δημιούργησε βιβλιοθήκη με ενενήντα βιβλία. Μεταξύ των μαθητών συγκαταλέγονται τρεις φιλικοί, οι Κωνσταντίνος Κόκκος, Χριστόδουλος Ραυτόπουλος και Γρηγόριος Σάλλας. Τον Βασίλειο Κυδωνιέα που δίδασκε το πρακτικό και θεωρητικό μέρος της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Τον Έφορο Παιδείας Γρηγόριο Κωνσταντά ο οποίος θα περιγράψει την κατάσταση στη Νάξο με τον ακόλουθο τρόπο: «Η Νάξος έχει πόρους να συστήσει και Ακαδημίαν. Η αμάθεια και η ιδιοτέλεια τους απορροφά και τους αφανίζει. Καθημερινά δημιουργούνται  δυσκολίες και αίτιοι δεν είναι οι πρόκριτοι και ο λαός αλλά δύο τρία άτομα που έχουν συνηθίσει να οικειοποιούνται τα «κοινά και δημόσια και πάντα τρόπον μετέρχονται να ταράττουν το κοινόν, και να εμποδίζουν κάθε άλλον μελετούμενον εις τον τόπο τους». Οι άνθρωποι αυτοί αγωνίζονταν επειδή «η πατρίς μου στερείται ελληνικού σχολείου και των αναγκαίων εις σύστασιν τοιούτου καλού και εκ τούτου οι νέοι πατριώται διατελούσιν εν παντελεί αμαθεία και αγνοία των εις Θεόν και εις ανθρώπους καθηκόντων …» και θα υποστηρίξει ότι «η παιδεία είναι το κάλλιστον και κοινωφελέστατον όλων των άλλων καλών» και να τον οδηγήσει στη γνώση των «θείων και ανθρωπίνων πραγμάτων» αλλά είναι «και των επί γης αγαθών το περιεκτικώτατον μέσον.». Γνωρίζουμε ακόμα ότι το Κοινό του Μπούργου συνέδραμε τις προσπάθειες για την παιδεία των νέων Χωραϊτών. Στα 1763 προβλεπόταν κονδύλι από 110 γρόσια για την πληρωμή δασκάλου. Και στη Σχολή του Αγίου Γεωργίου το Κοινό του Μπούργου προσέφερε 25 γρόσια κατ’ έτος με πρωτοβουλία των προεστώτων, βλ. Ευδοκία Δ. Σκληράκη, Παιδεία και εκκλησία στη Νάξο κατά την τουρκοκρατία και τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους, όπου και η σχετική βιβλιογραφία, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας και  Παιδαγωγικής Ψυχολογίας, Τομέας Παιδαγωγικής, ΕΚΠΑ, Αθήνα 1996.

10. Την ίδια περίπου εποχή το Μοντέρνο Κίνημα θα επισκεφτεί τη Νάξο με έναν άλλο εκπρόσωπό του, τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Μαλέα. Ο Κωνσταντίνος Μαλέας είχε διοριστεί στα σμυριδωρυχεία ως διαλογέας και θα συμπεριλάβει τοπία της Νάξου στα έργα του.

11. Σοφία Κατσουρού, στο ίδιο.

12. Σοφία Κατσουρού, στο ίδιο.

13. Από το ευχαριστήριο τηλεγράφημα της τότε Κοινότητας Χώρας Νάξου προς τον Υπουργό Οικονομικών διαφαίνεται ότι αυτός που συνέβαλε περισσότερο από κάθε άλλον για την ίδρυση του πλήρους Γυμνασίου εργάστηκε ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης: «Εξοχώτατον Πέτρον Πρωτοπαπαδάκη Υπουργόν Οικονομικών, Αθήνας. Κοινοτικόν Συμβούλιον Νάξου. Κατόπιν εκτάκτου συνεδριάσεως αυτού σπεύδει εκδηλώσει υμίν ευγνωμοσύνην του δια ιδρυθέν υμετέρα μερίμνη πλήρες Γυμνάσιον εν Νάξω και παρακαλέσει ίνα μη παύσητε μεριμνόντες δια πρόοδον νήσου μας ήτις παρ’ υμών ελπίζει βέλτιστα Το Κοινοτικόν Συμβούλιον Γ. Αυλητής, Δ. Χρύσης, Α. Βαρότσης», βλ. Σοφία Κατσουρού, Η Δημιουργία ενός Σχολείου, στο συλλογικό τόμο «Εκατό Χρόνια από την Ίδρυση του Γυμνασίου Νάξου, 1921-2021», εκδ. Σταμούλη, 2022. Αλλά και τα Κύθηρα διαθέτουν τον «δικό τους άνθρωπο» στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, τον βουλευτή Σπυρίδωνα Στάη, που είχε χρηματίσει υπουργός Παιδείας και Εσωτερικών. «Η ίδρυση του Γυμνασίου εκείνα τα χρόνια δεν ήταν καθόλου δεδομένη λόγω ελλείψεως διδακτικού προσωπικού και χρημάτων. Ελάχιστα Γυμνάσια δημιουργήθηκαν τότε στις μεγάλες πόλεις. Ωστόσο, με την επιμονή του βουλευτή Σπυρίδωνος Στάη, υπερκεράστηκαν τα εμπόδια και δημιουργήθηκε το Γυμνάσιο των Κυθήρων […]», βλ. Καίτη Αρώνη-Τσίχλη, Πρόλογος, «Εκατό χρόνια από την ίδρυση του Γυμνασίου Κυθήρων (1921-2021)», Κούλα Κασιμάτη, Ελένη Χάρου-Κορωναίου, Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, Gutenberg 2022.

14. Ο Νικόλαος Λιθοξόος βρίσκεται στη Νάξο ήδη από το Νοέμβριο του 1922 και αναλαμβάνει ως Γυμνασιάρχης το Γυμνάσιο. Από το Σεπτέμβριο του 1921 μέχρι τον ερχομό του Λιθοξόου το Νοέμβρη του 1922, όπως προκύπτει από υπογραφές τους σε έγγραφα του Σχολείου (ΓΑΚ Αθηνών και Ιστορικό Αρχείο Νάξου), αλληλοδιαδόχως Γυμνασιαρχεύουν οι: Φλώρος Εμμ. Κατσουρός (επιστήθιος φίλος του Περικλή Γ. Ζερλέντη και συνιδρυτής της «Νησιωτικής Επετηρίδας»), Γ. Οικονόμου και Αναστάσιος Λεγάκης ο οποίος στη συνέχεια είχε λαμπρή σταδιοδρομία στη μέση εκπαίδευση, βλ. Σοφία Κατσουρού, όπ.

15. Σοφία Κατσουρού, ό π.

16. Σοφία Κατσουρού, ό π.

17. Ο ανεψιός του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, Φλώρος Νικολάου Μπάκαλος, βενιζελικός αξιωματικός, από τους πλέον ευπαίδευτους αξιωματικούς, πολυτραυματίας στη μάχη του Σκρα, μετέπειτα Υπασπιστής του Ελευθερίου Βενιζέλου κι αργότερα επικεφαλής του εφεδρικού ΕΛΑΣ στη Νάξο, του πρότεινε να τον φυγαδεύσει. Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης αρνήθηκε, Φλώρος Νικ. Μπάκαλος «Σημειώματα για τον ανεψιό μου Αντώνη Φλ. Κατσουρό». Όμως, παρά την πολιτική και φυσική κατάληξή του, ήδη από την αρχή του 20^ου αιώνα, από τα πρώτα βήματά της πολιτικής του σταδιοδρομίας, με δικές του ενέργειες και πρωτοβουλίες, με τις περίφημες αγορεύσεις του στη Βουλή, αρχίζει να μορφοποιείται – κι αυτό είναι το ενδιαφέρον, γιατί μέχρι τότε ως πολιτική γνωρίζαμε τις ιδιοτελείς ενέργειες των ισχυρών της κοινωνίας της γης - ένα σώμα πολιτικής για τη Νάξο, που συνδυάζει την κοινωνική με την οικονομική διάσταση και εδράζεται στην ανάγκη παρέμβασης του Κράτους για την ανάληψη έργων όπως αυτά που απαιτούντο για μια νησιωτική κοινωνία. Έτσι, το Νησί, χρειάζεται λιμάνι για τη διακίνηση, με τα μέσα της εποχής, των ανθρώπων του και των παραγωγικών αγαθών του - κι η Νάξος φημιζόταν γι’ αυτά (λιμενοβραχίονας). Ο Νησιώτης δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι εκτεθειμένος στις αυθαιρεσίες των τοπικών αρχών και όχι μόνο, οι οποίες, ενίοτε, φτάνουν μέχρι του σημείου να θέτουν σε κίνδυνο τη φυσική υπόσταση των κατοίκων του Νησιού (με αφορμή τα συμβάντα στο χωριό Φιλώτι). Η ανάπτυξη των πλουτοπαραγωγικών πηγών του Νησιού και η σύνδεσή τους με τον τοπικό πληθυσμό ώστε να  γίνεται εφικτή η παραμονή στη γενέτειρά τους και να αποφευχθεί η ερήμωση των χωριών, ιδιαίτερα της ορεινής Νάξου, με τη μετανάστευση. Έτσι θα αγωνιστεί για το σμυριδικό πρόβλημα, για το δικαίωμα της αποκλειστικής εξόρυξης από τους κατοίκους των σμυριδοφόρων χωριών – προνόμιο. Ο Νησιώτης πρέπει να μορφωθεί ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει και να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις του σύγχρονού κόσμου (Γυμνάσιο). Κατά τη διάρκεια των χρόνων που ακολούθησαν την καταδίκη του και την εκτέλεσή του στο Γουδί, αυτή είναι η πολιτική αντίληψη που επικράτησε για το Νησί κι εφαρμόστηκε από όλους τους πολιτικούς όλων των παρατάξεων, άλλοτε επιτυχώς άλλοτε ανεπιτυχώς κι εμπλουτιζόμενη την κάθε φορά ανάλογα με τις επιταγές της εποχής, τις ανάγκες των νησιωτών και την ιδεολογία που πρέσβευε ο καθένας.

18. Σοφία Κατσουρού, ό π.

19. Η εφημερίδα «Φωνή Νάξου Πάρου» ασκούσε κριτική στα πεπραγμένα της κοινοτικής αρχής Χώρας Νάξου για σειρά κακοτεχνιών που παρατηρήθηκαν στο υπό κατασκευή κτήριο, για τις καθυστερήσεις και την αναποτελεσματικότητα των επιτροπών στις εργασίες τους και κυρίως επειδή οι κάτοικοι του νησιού πλήρωναν τα έξοδα για την ανέγερση του κτηρίου. Από τις στήλες της αναπτύχθηκε μια λογική για την εξέλιξη και ανάπτυξη του αγροτοκτηνοτροφικού πληθυσμού της Νάξου, επομένως και του Νησιού συνολικά, που δύσκολα μπορεί να υποθέσει κάποιος ότι προσιδίαζε στα φιλελεύθερα και δημοκρατικά ιδεώδη της εποχής όπως τα γνωρίζαμε στην Ευρώπη, παρά το ότι την ίδια εποχή η δημοκρατία βαλλόταν από τους θιασώτες των αυταρχικών και ολοκληρωτικών λύσεων: έτσι, για τη «Φωνή Νάξου Πάρου το κλασικό Γυμνάσιο «θεωρείται σφαγείο του γεωργικού μέλλοντος», ότι «η δημιουργία ενός επιστήμονος οδηγεί στην ανεργία», και «η εκπαίδευση του ‘κολλάρου’ περιφρονεί την εκπαίδευση της ‘εργατικής φόρμας. Το Γυμνάσιο παράγει προλεταριάτο ψευδοδιανοουμένων, χασομέρηδες και τεμπέληδες, ανεργία, θεσιθηρία, παρασιτισμό αντί της αύξησης της παραγωγικότητας και της βελτίωσης των συνθηκών εργασίας του αγροτικού πληθυσμού. Η εφημερίδα, προφανώς, απευθύνεται στους γόνους των γεωργών και των κτηνοτρόφων και πίστευε ότι παρουσιάζοντας ένα ζοφερό μέλλον θα τους απέτρεπε από το να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο. Είχε συμμαχήσει με το Φόβο.

20. Σωκράτους Παπαβασιλείου, «ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ», Αθήναι 1939.

21. Αλέξης Δημαράς, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Β’ τομ. Ερμής 1974.

22. βλ. εφ. ΑΙΓΑΙΟΝ, Ζ’ φύλ. 276, 1^η Δεκεμβρίου 1907, «Γεωργικοί Σταθμοί». - ΠΡΟΟΔΟΣ, Α’ φυλ.25, 7 Ιουλίου 1908, «Τα αίτια της ανακλήσεως της δωρεάς του Γκράσσυ και η Γεωργική Σχολή». – ΑΙΓΑΙΟΝ, Η’ φύλ. 298, 9 Αυγούστου 1908, «Γεωργική Εταιρεία της Δανίας». – ΠΡΟΟΔΟΣ, Α’ φύλ. 27, 16 Αυγούστου 1908, «Ίδρυσις Μεγάλης Πανελληνίου γεωργικής Σχολής». – ΑΙΓΑΙΟΝ, Η’ φύλ. 305, 4 Οκτωβρίου 1908, «Σύστασις προς τους γεωργικούς πληθυσμούς της Ελλάδος» και Η’ φύλ. 306, 11 Οκτωβρίου 1908, «Που είναι οι γεωπόνοι μας;», «Τα νησιωτικά μας λύκεια», «Συστάσεις προς τους γεωργικούς πληθυσμούς». – ΠΡΟΟΔΟΣ, Α’ φύλ. 33 11 Ιανουαρίου 1909, «Γεωργική Σχολή». – ΠΑΡΟΝΑΞΙΑ, Ζ’ φύλ. 85 1 Ιουνίου 1911, «Γεωργική Εταιρεία».

23. 1929, Κυβέρνηση Βενιζέλου, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Μεταξύ των άλλων συζητείται και η διατήρηση κάποιων Γυμνασίων. Το Γυμνάσιο Νάξου διατηρείται με τροπολογία που κατέθεσε ο Βουλευτής Κυκλάδων Πέτρος Ευριπαίος και το γνωστοποιεί με τηλεγράφημα (14 Ιουλίου 1929) προς τον Πρόεδρο της Κοινότητας Νάξου Γιαννακόπουλο: «Ψηφισθείσης εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως συμφώνως οποίας καταργούνται πολλά Γυμνάσια ευχαρίστως ανακοινώ ότι κατόπιν τροπολογίας μου Γυμνάσιον Νάξου διατηρείται. Παρακαλώ ανακοινώσατε δημοσιεύσατε» (ΓΑΚ, Ιστορικό Αρχείο Νάξου, Αρχείο Κοινότητας Νάξου (ΑΚΝ) 98).

24. Σωκράτους Παπαβασιλείου, ό π

25. Για την εξέλιξη αυτή στη Νάξο χαρακτηριστικά είναι τα όσα ιστορεί η Σοφία Κατσουρού, Ο Προοδευτικός Όμιλος Νάξου (ΠΟΝ) μέσα από το Αρχείο του, Πρακτικά Ζ’ Συνεδρίου «Η Ναξος δια μέσου των αιώνων», έκδ. Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, επιμ. Βασ. Φραγκουλόπουλος.

26. Βασ. Φίλιας, Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα- η νόθα αστικοποίηση 1800-1864, Gutenberg 1985.

27. Η φράση ανήκει στον Γεώργιο Βαρδή, βλ. Σοφία Κατσουρού, Ευτυχές και αίσιον το νέον έτος, 1930! Μέρες εκπαίδευσης, Μέρες Γυμνασίου Νάξου, Φλέα, τ. 58, Απρίλης-Ιούνης 2018.