Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός
17ος-18ος αιώνας: "Η Νάξος διά μέσου των αιώνων".
Οικονομία κοινωνία πολιτισμός.*
Εισαγωγή.
Ο
17ος και ο 18ος αιώνας κουβαλούν πολλά από τα χαρακτηριστικά των αιώνων που
προηγήθηκαν και ταυτόχρονα συμβάλλουν στην διαμόρφωση της σύγχρονης Ναξιώτικης
νοοτροπίας.
Ο 17ος και 18ος αιώνας έχουν πολλαπλά
μελετηθεί λόγω της ύπαρξης σημαντικών αρχειακών πηγών που προσέλκυσαν το
ενδιαφέρον των ερευνητών.
Στηριζόμενος σ' αυτόν τον πλούτο των
ερευνών, στο μέτρο που έχω μελετήσει
σωστά, προτείνω δεκαοκτώ (18) θέματα που χαρακτηρίζουν την κοινωνία του 17ου
και του 18ου αιώνα στις Κυκλάδες, και ειδικά στην Νάξο: θεωρώ ότι η συζήτηση
για τα θέματα αυτά δεν έχει εξαντληθεί και ότι γύρω από αυτά θα στραφεί η συζήτηση
της Ναξιώτικης κοινωνίας στα χρόνια που έρχονται, επειδή τα συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά προσφέρουν κατευθύνσεις, δείχνουν δρόμους τους οποίους θα πρέπει
να σκεφτεί, να συζητήσει και να αποφασίσει αν θα τους ακολουθήσει ή θα τους αποφύγει
η Ναξιώτικη κοινωνία στις αναζητήσεις και στους προβληματισμούς της για την
οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό τον 21ο αιώνα.
1ο." Ταραγμένο
Αρχιπέλαγος": Η σχέση μας με την
Ιστορία.
Το έργο "Ταραγμένο Αρχιπέλαγος. Οι
Κυκλάδες ανάμεσα στη λατινική αποικιοκρατία και την οθωμανική κατάκτηση
1500-1718", αποτελεί για τους Ναξιώτες μια σημαντικότατη και χρησιμότατη
πηγή για να μελετήσουν και να γνωρίσουν
την ιστορική περίοδο του 16ου, του 17ου μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 18ου
αιώνα, περίοδος που εν πολλοίς συνετέλεσε στη διαμόρφωση της σημερινής
ταυτότητάς τους.
Πρόκειται για την περιώνυμη μελέτη του
Ελληνο-Ολλανδού ιστορικού Ben
J.
Slot.
Όλοι δεν έχουμε στη διάθεσή μας αυτή την σπουδαία ιστορική μελέτη. Η επιστημονική
κοινότητα την γνωρίζει, όπως είναι φυσικό. Όσοι δεν είμαστε γαλλομαθείς την
αγνοούμε. Αν και οι Ναξιώτες επαίρονται για την "ιστορία" τους, θυμούνται
από αυτήν μόνο την αρχαιοπρέπεια της Νήσου τους, από το "παλαιόν", από
το "έκπαλαι"... Ακόμη σήμερα, σ' αυτά τα πέτρινα χρόνια της κρίσης,
είτε πρόκειται για ιδιώτες είτε για συλλογικότητες, όλοι πάνω στο νησί σπεύδουν
να ανακαλύψουν ρίζες, καταγωγή, από τα χρόνια εκείνα τα περίλαμπρα, να
επενδύσουν σ' αυτήν για να κερδίσουν σε γόητρο και κύρος στην πολιτιστική, άρα
και στην κοινωνική, ιεραρχία του νησιού. Κι αν κάποιων το όνομα παραπέμπει σε
λατινοπρέπεια αναρωτιούνται με κρυφή ελπίδα και προσδοκία: πόσο κοντά
βρίσκονταν οι "πρόγονοι" στον ιδρυτή του Δουκάτου;!....Πόσο; δίπλα
του; παραδίπλα; Λίζιος; Οικείος; Βασάλος; Υπασπιστής!...βρέθηκε!... θέση-αξίωμα
που να μπορούν να το καταλάβουν όλοι σήμερα....που να θεμελιώνει στην σύγχρονη
εποχή όπου όλα πωλούνται και αγοράζονται "ευγένεια"!!!! "Ευγένεια"
και οικόσημα αγοράζονταν και κατά τον 17ο και 18ο αιώνα.
Έτσι το έργο του Ben J. Slot/Μπεν
Σλοτ δεν εκδόθηκε. Παρά και πέρα από τις όποιες αντιρρήσεις που υπάρχουν και
διατυπώνονται για το έργο πρέπει να υπογραμμιστεί ότι κανείς ως τα σήμερα
"επίσημος", εκ των "δοκίμων και εν αξιώσει", στα όρια της
επικράτειας του Δήμου, δεν ενδιαφέρθηκε να μεταφραστεί και να γίνει κτήμα του
"Ναξιώτικου λαού". Δεν χώραγε και δεν χωράει στην κατεστημένη στη
Νήσο περί την Ιστορία πίστη. Επειδή δεν συμμερίζεται την προσήλωση σε παλιές,
φθαρμένες λειτουργίες της σκέψης, την αγκύλωση σε λαμπερές ιδεοληψίες. Η
απουσία αυτής της ιστορικής μελέτης από την σύγχρονη Νάξο αντανακλά την πολιτισμική
καθυστέρηση αυτής της νησιωτικής κοινωνίας, που βγήκε αδύναμη κι ασθενική από
την φεουδαλική εμπειρία της ως αποικία για 600 περίπου χρόνια, χωρίς έκτοτε να
μπορέσει να αναρρώσει ικανοποιητικά. Το έργο παραμένει άγνωστο στους Ναξιώτες,
που πρωτίστως τους αφορά και οι οποίοι είχαν και έχουν έννομο συμφέρον να το
γνωρίζουν.
Στο μεταξύ η Δημοτική διοίκηση
κατασπατάλησε και κατασπαταλά για "πολιτισμό" και άλλα ευτράπελα, με
επιτροπές κλπ. κλπ., δημόσιο χρήμα.
Μ' αυτό τον τρόπο, οι Ναξιώτες, αντιμετωπίζουμε
την Ιστορία.
Να θυμόμαστε λοιπόν, είτε το θέλουμε είτε όχι,
ότι η ιστορία δεν είναι μυθιστόρημα ή ρομάντζο ή διηγήσεις για να περνάμε την
ώρα μας στα καφενεία, στα σπίτια μας οι "αστοί", "ότι η ιστορία
είναι πάντα, παντού παρούσα - είναι 'κτήμα ες αεί' κι επομένως είναι δίδαγμα
και βάση αγωγής και ζωής. Μ' αυτή την έννοια είναι θέμα και μέλημα του καθενός
κι επομένως είναι η κατ' εξοχήν κοινωνική επιστήμη".
2ο. "Απουσία
βασιλίδας" πόλεως.
Στην μακρά διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, ένα από τα γνωρίσματα που
προσδιόρισαν την εξέλιξη των νησιών και την χαρακτήρισαν είναι η απουσία
"βασιλίδας" πόλεως, όπως είναι την εποχή μας "αι Αθήναι".
Την περίοδο αυτή τα νησιά δεν γνωρίζουν την επικυριαρχία μιας συνεκτικής
διοικητικής, κεντρομόλου πρωτεύουσας. Παρά το ότι η Βασιλεύουσα στο πρόσωπο του
Πατριάρχη γίνεται το εθνικοθρησκευτικό κέντρο αναφοράς και στην Υψηλή Πύλη
αναφέρονται αντιπροσωπείες νησιωτών, τα νησιά "στερούνται" ενός
οργανωτικού πολιτικού, οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου, που επιβάλλει
ανάλογους με τους δικούς του σκοπούς, επιδιώξεις και προσανατολισμούς, παρέχει
τα εργαλεία για την επίτευξή τους και διαμορφώνει τις νοοτροπίες των κυρίαρχων
ομάδων στα νησιά, ώστε αυτά να
αποκτήσουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της βασιλεύουσας πόλης.
Στις μέρες μας μια τέτοια
"απουσία" μπορεί να ακούγεται και να είναι, ενδεχομένως, αδιανόητη.
Εκείνη την εποχή αυτή η απουσία βοήθησε αναμφισβήτητα επειδή επέτρεψε στις
τοπικές κοινωνίες να καταπιαστούν με το ζήτημα προκειμένου να καλύψουν τα
θέματα της διοικητικής οργάνωσης, και όχι μόνον, των κοινωνιών τους.
Στις μέρες μας, της κρίσης και της ίδρυσης
του νεοφιλελεύθερου Ελληνικού πολιτικού
συστήματός, εμείς οι Κυκλαδίτες, αναθεωρώντας και ανασυγκροτώντας τον σκοπό του
πολιτεύεσθαι, οφείλουμε να σκεφτούμε από την αρχή "το κράτος των
Αθηνών": τη φύση του, τα χαρακτηριστικά του, την πολιτική σχέση του με τις
τοπικές κοινωνίες, με τη δική μας τη νησιωτική. Σε κάθε περίπτωση, ο νησιωτικός
κόσμος του Αιγαίου, ο νησιωτικός κόσμος της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου,
θα πρέπει να δώσει την απάντησή του σ' αυτά τα αδηφάγα κέντρα, που είναι γνωστά
ως "πρωτεύουσες".
3ο. Νησιωτική κοινωνία και νοοτροπία τον 17ο και
18ο αιώνα.
Κατά την διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα
το κυρίαρχο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα νησιά στο Αιγαίο και πρέπει να
λύσουν είναι η έλλειψη ισορροπίας ανάμεσα στο ανθρώπινο δυναμικό τους και στις
τοπικές παραγωγικές δυνατότητές τους με
αποτέλεσμα να εξαρτώνται ως προς την διατροφή.
Τα νησιά θα λύσουν το πρόβλημα
αναπτύσσοντας παραγωγικές και επαγγελματικές εξειδικεύσεις, δίκτυο εσωτερικών
επικοινωνιών, σύστημα αλληλεξαρτήσεων και αλληλεγγυοτήτων, ενεργή συμμετοχή των
κοινοτικών αρχών στην οικονομική διαδικασία, την εξαγωγική δραστηριότητα από τη
μια νησιωτική αγορά στην άλλη, την εφαρμογή των εθίμων: αυτό το σύνολο
διαμορφώνει το περιεχόμενο της πολιτικής που την χαρακτηρίζει η εξωστρέφεια,
από την οποία έχουν ανάγκη τα νησιά για να διασώσουν τις κοινωνίες τους.
Έτσι,
στα μέσα του 17ου αιώνα η Κίμωλος αν και έχει χάσει τα πλούτη που σώρευαν εκεί
οι πειρατές, η αγροτική παραγωγή της συνεχίζει να προσφέρει σιτάρι και βαμβάκι,
ενώ εισάγει κρασί από τη γειτονική Μήλο. Από τη βιοτεχνική δραστηριότητά της,
βαμβακερές κάλτσες που τις εξάγει στα γειτονικά νησιά. Στην Μήλο οι
"αστοί" μεταπωλούν τη λεία των πειρατών και πορίζονται οφέλη. Όταν η
δραστηριότητα αυτή τελειώνει η Μήλος εξάγει χειρόμυλους στην Πόλη, στην Αίγυπτο,
στον Μοριά, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά, στην Αγκώνα. Εξάγει κρασί στη Σίφνο. Η
Σίφνος παράγει δημητριακά που τα χρειάζεται η αγορά της, απορροφά μέρος της
βαμβακοπαραγωγής των γύρω νησιών, κατασκευάζει βαμβακερά υφάσματα και πουλά
ψάθινα καπέλα. Εξάγει μέλι, κερί κρεμμύδια, σουσάμι. Στην Άνδρο δουλεύουν το
μετάξι και ναυπηγούν πλοία. Κάτοχοι μεταφορικών μέσων που οι ίδιοι
κατασκευάζουν εξάγουν τα προϊόντά τους στη Χίο κι είναι περιζήτητοι σ' όλες τις
αιγαιακές αγορές για τα μεταξωτά. Στα χωριά φτιάχνουν καλάθια που εξάγουν σ'
όλο το Αρχιπέλαγος. Η Σαντορίνη παράγει καλό κρασί και το εξάγει στη Χίο, στην
Σμύρνη, στην Πόλη, στην Κρήτη. Με τα πλοιάριά της εισάγει από την Αμοργό
δημητριακά για να καλύψει τις ανάγκες της. Εισάγει ξυλεία από τη Φολέγανδρο κι
η τελευταία καταναλώνει κρασί της Σαντορίνης. Η Πάτμος διατηρεί εμπορικές
σχέσεις με την απέναντι γειτονική μικρασιατική ακτή, τον Κόλπο της Βενετίας
αλλά και με την Κρήτη, την Αίγυπτο και τα νησιά του Αιγαίου. Πληροφορίες
εντυπωσιακές για τις εισροές από το ένα νησί στο άλλο μας δίνει το κουμέρκιο
(τελωνείο) της Πάτμου τέλη του 18ου
αιώνα. Πληροφορούμεθα λοιπόν ότι Σαμιώτες έφερναν σίδερο, βαμβάκι, κρεμμύδια,
τυρί, κρασί, κερί. Οι Μυτιληνιοί λάδι κι οι Χιώτες τσουκάλια. Οι Νυσίριοι
τσουκάλια, οι Ικαριώτες κάρβουνα, οι Καλύμνιοι σφουγγάρια, οι Σημειακοί
σαπούνι, τομάρια, σφουγγάρια, βαμβάκι, πανί, αλάτι, οι Καστελοριζιώτες τράβες
και σανίδια, οι Υδραίοι λινάρι και σιτηρά, οι Κρητικοί λάδι και σαπούνι οι
Παριανοί κρασί, οι Μυκονιάτες λάδι, οι Κεφαλλονίτες λινάρι. Σ' αυτούς
προστίθενται Σαντορινιοί, Αμοργίνοι, Αστυπαλίτες, Σκοπελίτες, Λέριοι, Τηλιακοί.
Η βιοτεχνική δραστηριότητα ευνοεί την εσωτερική διακίνηση και ασχολείται με την
κατασκευή υφασμάτων, πανιών, καλτσών, καπέλων και γαντιών.
4ο. Προτίμηση.
Παρατηρούμε ότι τον 17ο και 18ο αιώνα
αναπτύσσεται ένα δίχτυ επικοινωνιών μεταξύ των νησιών, ένα σύστημα
αλληλεξαρτήσεων μέσα στο οποίο διακινούνται και ικανοποιούνται πριν από κάθε
άλλον οι ανάγκες της αγοράς των νησιών: ενδεικτικό το παράδειγμα της Σερίφου
και της Ύδρας και ο ρόλος, οικονομικός εν προκειμένω, των κοινοτικών αρχών.
Καράβια της Ύδρας φορτώνουν και μεταφέρουν, σε τιμές που έχουν προκαθοριστεί,
μούστο από τη Σέριφο. Οι κοινοτικές αρχές των νησιών καθορίζουν τους όρους με
τους οποίους η μια κοινότητα απορροφά τα προϊόντα της άλλης. Στους όρους
περιλαμβάνεται η διάθεση του μούστου και σ' άλλες αγορές αλλά μόνον εφόσον έχει
ικανοποιηθεί η αγορά της Ύδρας. Η συνήθεια της προτίμησης εφαρμόζεται στις
εμπορικές συμφωνίες μεταξύ των νησιών.
H εκ του Βυζαντίου προερχόμενη
"συνήθεια της προτίμησης", στη Νάξο την εποχή αυτή, λειτουργεί σε
βάρος του χωριού, του καλλιεργητή κοπιαστή και ευνοεί τον γαιοκτήμονα σ' όλες
τις συναλλαγές που μπορεί να έχει. Κι αυτό συνέβαινε παρά το ότι θεσμοθετήθηκε
ακριβώς για τους αντίθετους λόγους, την προστασία δηλαδή των μικροϊδιοκτητών
καλλιεργητών από την αδηφάγο μανία των μεγαλογαιοκτημόνων.
Κατά τον 18ο αιώνα η συνήθεια της
προτίμησης στα νησιά, στο Αιγαίο, επανέρχεται, όπως είδαμε στο παράδειγμα της
συμφωνίας της Σερίφου με την Ύδρα, σε ορθή πορεία και η δικαιοδοσία της
απλώνεται σ' ευρύτερους χώρους: έτσι η συνήθεια της προτίμησης δεν αφορά και
δεν εφαρμόζεται μόνο για την διάθεση γαιών αλλά, και με τη συνδρομή των
κοινοτικών αρχών, για τη λειτουργία των νησιωτικών αγορών, την εξυπηρέτηση
αναγκών των νησιωτών, τον περιορισμό του ανεγξέλεκτου κέρδους των εμπόρων και
συμβάλλει στην δημιουργία της οικονομικής ενότητας. Μονάχα στην Νάξο συνέχισε
την ανάδρομη πορεία της.....
Η νέα δημοτική αρχή καλό είναι να
αξιοποιήσει αυτήν την παράδοση, τη "συνήθεια της προτίμησης": θα
αποδειχτεί στις συνθήκες της κρίσης χρησιμότερη απ' όσο μπορούμε να
φανταστούμε.........
5ο. Νάξος. Αγροτική
ύπαιθρος, κυρίαρχη τάξη και άρχουσα
τάξη.
Η Νάξος, σ' αντίθεση μ' όσα μόλις
αναφέρθηκαν, από τις αρχές του 17ου αιώνα, εγκαινιάζει τη νέα εποχή, την μετά
την Λατινοκρατία εποχή, προτείνοντας την αγροτική ύπαιθρο ως οικονομική,
δικαιική, πολιτιστική και κατ' επέκταση πολιτική οντότητα. Καμιά διαφοροποίηση
από μια ιστορία ακίνητων ομοιοτήτων, όπως η ζωή στα χωριά της. Παρέμεινε
προσκολλημένη στην αγροτική ύπαιθρο με τους χωρίτες της, τους κοπιαστές της,
τους βοσκούς, τους παπάδες της, που "λειτουργούσαν" ενίοτε και σαν
νοτάριοι, τους γαιοκτήμονές της, τα ήθη και έθιμά της, τις "αρχαίες
συνήθειες" της, που απέφεραν δικαιώματα και προσόδους στους γαιοκτήμονες
και στους "ανθρώπους των υποθέσεων" στα χωριά που ελέγχουν: όλα
επικυρωμένα από οθωμανικό χοτζέτι, σε μια Ναξιώτικη κοινωνία που την ελέγχει
μια κλειστή κάστα Καθολικών και Ορθοδόξων Ναξιωτών.
Την εποχή της Τουρκοκρατίας, το 1% του
πληθυσμού καρπώνεται το 90% των προσόδων και τελεί υπό ειδικό φορολογικό καθεστώς
που, παρά την κατάλυση της λατινικής ηγεμονίας, συνεχίζει να διαγουμίζει το
νησί, να άρχει οικονομικά.
Την εποχή αυτή στη Νάξο, παρά τους μικτούς
γάμους, η Καθολική αριστοκρατία επικαλείται και προβάλλει την δυτική προέλευσή
της και την εκκλησιαστική υπαγωγή της στη Ρώμη, για να διαφοροποιείται και να
ξεχωρίζει από τον υπόλοιπο πληθυσμό: πρόκειται για το σύνολο σχεδόν του 1% του
πληθυσμού το οποίο καρπώνεται το 90% των προσόδων. Η κοινότητα αυτή έχει
εγκλωβιστεί σ' ένα παρωχημένο παρελθοντισμό που αντιστοιχεί σε μια οικονομία
που δεν εξελίσσεται, δεν παρακολουθεί δηλαδή τις επαγγελματικές και παραγωγικές
εξειδικεύσεις που λαμβάνουν χώρα στ' άλλα νησιά των Κυκλάδων και του Αιγαίου,
αλλά χαρακτηρίζεται από αγκύλωση αφού αναδιπλώνεται στον εαυτό της και
στηρίζεται στις αγροτικές προσόδους.
6ο. Ο τόπος.
Στη Νάξο καθοριστική σημασία για τη
συνέχιση της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης του νησιού, που
κληρονομήθηκε από τη Λατινοκρατία, αποκτά μια λέξη-κλειδί με νομικό
περιεχόμενο, οικονομική-παραγωγική διάσταση και κοινωνική σημασία, ο τόπος.
O τόπος, πιθανόν με βυζαντινή
καταγωγή, στη Λατινοκρατία ταυτίστηκε με το φέουδο, με τα βουνά - πάσκουλα -
φορολογικά σύνολα την Τουρκοκρατία.
Ο τόπος, αποτέλεσε έναν οικονομικό
οργανισμό και το σημαντικότερο, καθώς στον τόπο διαμορφώνονται η ιστορία της
οικογένειας και της έγγειας οργάνωσης. Σ' αυτόν επίσης δημιουργείται ο πλούτος
και η δύναμη, η κοινωνική αντίδραση και η περί δικαίου αντίληψη, η διαμόρφωση
των κοινωνικών στρωματώσεων ή και τάξεων και η εφαρμογή δικαιωμάτων και
υποχρεώσεων.
Τον 17ο και 18ο αιώνα ο τόπος
μαρτυρά την διαμόρφωση και δυναμική
παρουσία του Ναξιώτικου κοινωνικού σώματος Καθολικών και Ορθόδοξων γαιοκτημόνων
που ζουν κι αναπτύσσουν πλήρη δραστηριότητα στο νησί. Τα πολιτικο-δικαιϊκά και
οικονομικά χαρακτηριστικά και δικαιώματα των γαιοκτημόνων, "φεουδαλικού"
τύπου, αναγνωρίζονται πρωτίστως στην Νάξο, από τους Ναξιώτες - έξω από το νησί
τέτοιου είδους δικαιώματα δεν αναγνωρίζονται. Αναγνωρίζονται όμως από τους
Οθωμανούς και από ευρωπαϊκές δυνάμεις της εποχής την προστασία των οποίων
επιζητούν οι Ναξιώτες γαιοκτήμονες.
Να σκεφτούμε τους τόπους μας: να αποκτήσουν
νομικό περιεχόμενο, οικονομική-παραγωγική διάσταση και κοινωνική σημασία. Στους
τόπους μας να δημιουργείται πλούτος και
δύναμη. Σ' αυτούς να υπάρξει κοινωνική αντίδραση και η περί δικαίου
αντίληψη, η διαμόρφωση ευδιάκριτων κοινωνικών ρόλων και στρωματώσεων και η
εφαρμογή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.
7ο. "Κατά την τάξη των
καλών γεωργών".
Την φράση συναντάμε στις δικαιοπραξίες του
17ου και 18ου αιώνα. Η φράση περικλείει συγκεκριμένη οργάνωση: με τις μεθόδους
καλλιέργειας, τις τεχνικές, τις επαγγελματικές ειδικεύσεις των καλλιεργητών, τα
γεωργικά συμβόλαια, ρυθμίσεις και δικαιώματα των καλλιεργητών που αφορούν στη
σχέση του καλλιεργητή με τον ενοικιαστή και με την γη του την οποία αναλαμβάνει
να καλλιεργήσει. Περιλαμβάνει επίσης μια σειρά εθιμικών κανόνων που ρυθμίζουν
και διέπουν σχέσεις μεταξύ καλλιεργητών στους χώρους της εργασίας τους, στα
κτήματα, που τις χαρακτηρίζει συλλογικότητα, όπως για παράδειγμα η διαχείριση
των νερών, ο τρύγος, στην τυροκομική, κλπ. Αυτή η οργάνωση διαμορφώνεται με την
εξέλιξη του κοπιαστή χειρώνακτα σε γεωργό παραγωγό και περιλαμβάνει την
συσσωρευμένη πείρα από τις συνήθειες που διαμορφώθηκαν και σχετίζονται άμεσα με
την παραγωγική διαδικασία, - και δεν πρόκειται μόνον για ήθη και έθιμα που
εφαρμόζονται ως κανόνες όπως το επιβάλει το συμφέρον των γαιοκτημόνων.
Απομένει να διευκρινιστεί και να
διασαφηνισθεί λεπτομερώς το περιεχόμενο της φράσης "κατά την τάξη των
καλών γεωργών".
Καθώς η "εσωτερική υποτίμηση" και
υποβάθμιση θα βαθαίνει όλο και περισσότερο, ο πρωτογενής τομέας της οικονομίας,
ο αγροτοκτηνοτροφικός, θα αποκτά όλο και μεγαλύτερη σπουδαιότητα για την
διατροφή, την επιβίωση, των νησιωτικών κοινωνιών. Η Νάξος, με την μακραίωνη
αγροτοκτηνοτροφική παράδοση, θα πρέπει να αναπτύξει στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό
αυτό το παραγωγικό δυναμικό της και την εξειδίκευση του προϊόντος του, ώστε να
συμβάλλει στην εξασφάλιση της διατροφής των νησιωτικών κοινωνιών. Η "τάξη
των καλών γεωργών" μπορεί να αποτελέσει την βάση πάνω στην οποία θα θεμελιωθεί
μια νέα οργάνωση των αγροτοκτηνοτροφικών παραγωγικών δυνατοτήτων της νησιωτικής
υπαίθρου της Νάξου και της ζωής των ανθρώπων που κατοικούν στο Νησί.
8ο. Την Γαλλική διπλωματία
/ προστασία την πλήρωσαν τα ελάφια της Νάξου.
Σ' αντίθεση με τ' άλλα Κυκλαδονήσια, στη
Νάξο όποιες σχέσεις και συνδέσεις διαμορφώνονται με άλλες νησιωτικές κοινωνίες,
με κρατικές οντότητες, αποφασίζονται και συντελούνται στα όρια μιας κλειστής
κοινωνικής κάστας Ναξιωτών, Καθολικών κυρίως, της οποίας κύριο μέλημα είναι η
αναπαραγωγή της ως κλειστής κάστας με ίδια συμφέροντα. Κλασσικό παράδειγμα του
τρόπου με τον οποίο σκέπτεται, λειτουργεί και δρα αυτή η κάστα αποτελεί η
εγκατάσταση των Ιησουιτών στη Νάξο.
Η άφιξη και εγκατάσταση των Ιησουιτών δεν
έλαβε χώρα για να τονωθεί το θρησκευτικό φρόνημα της Καθολικής κοινότητας ούτε
για να βελτιωθεί η εκπαίδευσή της ή να εφαρμοστούν καινοτόμες μέθοδοι στην
γεωργική παραγωγή για τις οποίες φημίζονταν. Κι αν υπήρξαν τέτοιου είδους
σκέψεις αυτές ήταν τρίτες και τέταρτες... Αντιθέτως, μόλις αφίχθηκαν, οι
πατέρες Ιησουίτες έδειξαν μεγάλη ικανότητα προσαρμογής κι εντάχθηκαν πλήρως στο
οικονομικό κατεστημένο της Νάξου. Αποδέχτηκαν τις αντιλήψεις και τις μεθόδους
του, και μόνο περιστασιακά ασχολήθηκαν με την εφαρμογή των καινοτόμων
οικονομικών γνώσεών τους στην Ναξιώτικη αγροτική ύπαιθρο- αν υποτεθεί ότι η
συγκεκριμένη αποστολή κατείχε τέτοιου είδους γνώσεις.
H εγκατάστασή τους, πρώτη
εικοσαετία του 17ου αιώνα, οφείλεται στην επιλογή μερίδας της Καθολικής
κοινότητας που την απαρτίζουν κάποιοι από τους ισχυρότερους Ναξιώτες της
εποχής, όπως ο Κρουσίνο, Χρουσής,
Κορονέλλο, πρόξενος της Γαλλίας, ο Φραγκίσκος Μπαρότσι κ. ά., οι οποίοι, στα
πλαίσια της πολιτικής των "διομολογήσεων", των παραχωρήσεων δηλαδή
προνομίων από την Οθωμανική διοίκηση στην Γαλλία, πρόκριναν ότι η ένταξή της
Ναξιώτικης Καθολικής κοινότητας, η υπαγωγή της στην γαλλική σφαίρα επιρροής θα
απέβαινε συμφέρουσα γι' αυτήν. Μάλιστα ο Χρουσής Κορονέλλο, ο ισχυρότερος
άνθρωπος στη Νάξο, θα συνοδέψει τον Γάλλο πρεσβευτή τον διαπιστευμένο στην
Υψηλή Πύλη στην περιοδεία του στο Αιγαίο και θα τον φιλοξενήσει στη Νάξο.
Φαίνεται ότι ο πρεσβευτής γνώριζε για το κυνήγι ελαφιών από τα
"αποδοσίδια" του κονσόλου, του προξένου, προς την Κωνσταντινούπολη.
Τις λίγες μέρες της φιλοξενίας η διπλωματική αποστολή απόλαυσε κυνήγι ελαφιών
στα αγροκτήματα του κονσόλου και στους τόπους του Φιλωτιού. Έκτοτε, κανείς ποτέ
δεν άκουσε να γίνεται λόγος για ελάφια...
Η Αγία Έδρα δεν είχε αντιρρήσεις τελικά με
την πολιτική των διομολογήσεων, αφού έβλεπε με καλό μάτι την εγκατάσταση
ιεραποστολών στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Γαλλία, από τη μεριά της, λίγο
ενδιαφερόταν για το μέλλον και τις τύχες των χριστιανικών πληθυσμών της
Ανατολικής Μεσογείου. Την ενδιέφερε η τύχη, το μέλλον, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Για να επιτύχει η διείσδυσή της απαραίτητος ήταν ο προσεταιρισμός των
χριστιανικών τοπικών ηγετικών ομάδων. Στην προκειμένη περίπτωση την ενδιέφερε η
κλειστή Ναξιώτικη κάστα από Καθολικούς και Ορθόδοξους Ναξιώτες. Κι αυτή είχε
κάνει την επιλογή της.....
Σ' αυτήν την επιλογή οφείλεται η αποδοχή
και εγκατάσταση των Ιησουιτών στη Νάξο, και στη συνέχεια και δεύτερου επίσης από
τη Γαλλία προερχόμενου τάγματος, των Καπουκκίνων.
Αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι κάποιος ή
κάποιοι από τους Ορθόδοξους στο νησί - που θεωρητικά προστατεύονταν κι αυτοί - είχαν
αντιληφτεί ότι η Νάξος αποτελούσε πλέον τμήμα ενός "θρησκευτικού
προτεκτοράτου".... Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο Χρουσής αντιλαμβανόταν
ότι οι δραστηριότητές του εντάσσονταν σ' ένα πλαίσιο καπιταλιστικών σχέσεων που
αναπτύσσονταν διεθνώς...
Το βέβαιο είναι ότι κάτω από την επιρροή
αυτού του αναπτυσσόμενου κόσμου μικρές ομάδες της τουρκοκρατούμενης κοινωνίας
αναγκάζονται ή και επιλέγουν προκειμένου να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους να
αποσπαστούν απ' αυτήν και να ενταχθούν απευθείας στο διεθνές καπιταλιστικό
κύκλωμα που είχε αρχίσει να εξελίσσεται εκείνη την περίοδο.
9ο. Η εγχώρια ορθόδοξη
"αριστοκρατία".
συγκεντρώνει στα χέρια της, εκτός από
μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία, εξουσίες που μόνο στη δυτική φεουδαρχική κοινωνία
συναντάμε. Έτσι, οι Μαρκοπολίτες, σε φανερή αντιπαράθεση με τους λατινογενείς
Καθολικούς γαιοκτήμονες, προσπαθούν να διατηρούν καλές σχέσεις και συνεργασία
με την οθωμανική διοίκηση. Απέναντι όμως στους χωρίτες της Δρυμαλιάς δεν
διαφέρουν από τους καθολικούς γαιοκτήμονες. Οι Μαρκοπολίτες αυτοτιτλοφορούνται "κοτζάμπασης"
και εμίνης των Χωρίων", "έφορος και ζαμπίτης όλων των χωρίων
Ναξίας". Ασκούν δικαστική εξουσία ως κριτές, απονέμουν δηλαδή δικαιοσύνη
μεταξύ των Δρυμαλιτών που προσφεύγουν στο δικαστήριο κριτήριο για να βρουν το
δίκιο τους. Καταλαβαίνουμε τι σημαίνει, για την "αυθεντική ισχύ"
τους, αυτή η εξουσία στα χέρια του οίκου των Μαρκοπολιτών γαιοκτημόνων, -
πολέμιων των λατινογενών γαιοκτημόνων και επικεφαλής της επανάστασης των
Ναξιωτών το '21, - "αναστήτωρ της Ναξίας" αποκάλεσαν τον Μιχαλάκη
Μαρκοπολίτη. Καταλαβαίνουμε επίσης τι σημαίνει για τη δικαιοσύνη και το κύρος της αυτή η
συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια του γαιοκτήμονα, όπως επίσης και πόσο τσακισμένο
πρέπει να ήταν το φρόνημα των κατοίκων των χωριών μπροστά σε τέτοια δύναμη.
10ο. Το "Κοινό", η Νησιωτική Κοινότητα 17ο και 18ο αιώνα.
Την περίοδο αυτή διαμορφώνονται στα νησιά
δυναμικές κοινοτικές διοικήσεις. Η απουσία οθωμανικής διοίκησης, η είσπραξη από
τις κοινότητες των φόρων που επέβαλαν οι Οθωμανοί και η έλλειψη ισορροπίας που
χαρακτήριζε τις σχέσεις ανάμεσα στο ανθρώπινο δυναμικό και στις παραγωγικές
δυνατότητές των νησιών, και την εξάρτησή τους ως προς την διατροφή, ευνόησαν
την εξέλιξη προς την ενδυνάμωση των "Κοινών". Μάλιστα με την πάροδο
των χρόνων τα κοινά επεξέτειναν τις αρμοδιότητές τους σε τομείς όπως η παιδεία
και η απονομή δικαιοσύνης για τους ομοεθνείς τους, ακόμη και της ποινικής, παρά
το ότι οι Οθωμανοί ουδέποτε παραχώρησαν ποινική δικαιοδοσία στους υπόδουλους
Έλληνες.
Για την αντιμετώπιση κοινών κινδύνων οι
κοινότητες αναλαμβάνουν πρωτοβουλία και σχηματίζουν ενώσεις" και
"συνδέσμους". Τον 18ο αιώνα επτά κοινότητες της Πάρου συνέστησαν
"σύνδεσμον" "αποβλέποντες εις κοινήν ωφέλειαν της πατρίδος".
Την ίδια περίοδο τα τρία Κοινά των Ναξίων συνήψαν έγγραφη συμφωνία για να
αποφύγουν τον "παντελή αφανισμόν" τους. Καθ' όμοιο τρόπο ενήργησαν
κατά τον 17ο και 18ο αιώνα οι Μυκόνιοι, "συμφωνία και αδελφότητα",
ειδικά όταν ομόφωνα έλαβαν την απόφαση να εκδιώξουν τον Τούρκο ιεροδικαστή.
Όμοια στη Σκύρο αποφασίζουν από κοινού "ψυχή τε και ζωή" να
παρεμποδίσουν την άφιξη ξένου βοεβόδα.
Αλλά σημαντική είναι, όπως κι αλλού είχαμε
τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε, η οικονομική δραστηριότητα την οποία αναλαμβάνουν
τα Κοινά, αν και δεν έχουν καμιά νόμιμη εξουσία για τέτοιου είδους
δραστηριότητες. Σημαντικότατη επίσης είναι η προστασία, η εγγύηση, την οποία
παρέχουν στα τοπικά προϊόντα και στις τοπικές αγορές που προτιμώνται έναντι των
άλλων προϊόντων και αγορών.
Τον 21ο αιώνα η κρίση του πολιτικού
συστήματος μας υποχρεώνει να σκεφτούμε από την αρχή την πορεία και εξέλιξη του
θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης. Καθώς στις μέρες μας το δημόσιο
συρρικνώνεται, τα στηρίγματα-υποζύγιά του αναπόφευκτα θα ακολουθήσουν την τύχη
του. Ο Δήμος αποτελεί οργανικό συστατικό του "δημόσιου", του πολιτικού
συστήματος, κι επόμενο είναι να ακολουθήσει την εξέλιξή του, την κατάρρευση και
τον μετασχηματισμό του. Όποια κι αν είναι η εξέλιξη θεωρώ ότι είναι αναγκαία η
οργάνωση συστήματος εσωτερικής επικοινωνίας, αλληλεξαρτήσεων και αλληλεγγυοτήτων
μεταξύ των νησιωτικών Δήμων όσον αφορά την προστασία των δημόσιων αγαθών
(υγεία, παιδεία, νερά, ενέργεια, κ. ά.), την ορθολογική διαχείρησή τους και την
παροχή προνοιακών υπηρεσιών προς όφελος των νησιωτικών κοινωνιών. Την νησιωτική
παραγωγή αγαθών και την ικανοποίηση των νησιωτικών αγορών. Την διαμόρφωση
"ενώσεων", "συνδέσμων" μεταξύ των νησιών με σκοπό την
συνεργασία και την ενεργή συμμετοχή των κοινοτικών αρχών στην οικονομική διαδικασία,
στην οργάνωση τοπικών αγορών, στην εξαγωγική δραστηριότητα από τη μια νησιωτική
αγορά στην άλλη, από την μιαν άκρη της Μεσογείου στην άλλη. Την προστασία εμπράγματων δικαιωμάτων των νησιών.
Αυτό το σύνολο δραστηριοτήτων πρέπει να διαμορφώσει το περιεχόμενο της
πολιτικής της νέας δημοτικής αρχής, που θα προκύψει στις ερχόμενες εκλογές, που
κύριο μέλημά της είναι να αντιμετωπίσει τη νεοφιλελεύθερη αποδόμηση των
νησιωτικών κοινωνιών, τη διαμόρφωση της κοινωνίας των 2/3 και να διασώσει τις
νησιωτικές κοινωνίες. Γιατί αυτό είναι το διακύβευμα για τον αυριανό αλλά και
τον μελλοντικό Κοινό-Δήμο: η διάσωση των νησιωτικών κοινωνιών.
11ο. "Αυτάρκεια",
το ιδεολόγημα των Τρανών.
Από την αρχαιότητα, από το
"έκπαλαι", την Νάξο καλούσαν "λιπαράν"! Και τους Τρανούς,
τους άρχοντες, "παχύς"! Όλα ήταν άφθονα, όλα προσφέρονταν
πλουσιοπάροχα. Σε γενικές γραμμές οι υποστηρικτές της άποψης αυτής θέλουν να
δείξουν ότι η Νάξος δεν είχε και δεν έχει ανάγκη από τίποτα κι από κανέναν. Δεν
αντιμετώπιζε το πρόβλημα της έλλειψης ισορροπίας ανάμεσα στο ανθρώπινο δυναμικό
της και στις τοπικές παραγωγικές δυνατότητές της με αποτέλεσμα να εξαρτάται ως προς την
διατροφή, πρόβλημα που αντιμετώπιζαν τα άλλα νησιά.
Η εικόνα την οποία έχουμε από το οθωμανικό
φορολογικό κατάστιχο του 1670 για το παραγωγικό δυναμικό της Νάξου, μας δίνει
την εντύπωση μιας νησιωτικής οικονομίας αρκετά εύρωστης. Αλλά αν δεν θέλουμε να
λαμβάνουμε υπόψη μας το ποιος ήλεγχε αυτή την οικονομία και καρπωνόταν τα αγαθά
της εύλογο είναι να μην καταλήγουμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Αλλά και τότε και
σήμερα δεν το θέλουμε.. και εν πολλοίς το αποσιωπούμε.
Στην πραγματικότητα η Νάξος δεν υπήρξε ποτέ
αυτάρκης. Πρόκειται για έναν από τους μύθους που καλλιεργήθηκαν κατά τη
διάρκεια αιώνων, με τους οποίους συνεχίζει να συντηρείται και σήμερα ο κοσμάκης
νησιώτης αυτής της πανέμορφης γωνιάς του Αιγαίου. Φυσικά, οι Τρανοί του 17ου
και 18ου αιώνα, το 1% του πληθυσμού της που απολάμβανε το 90% των προσόδων, απολάμβαναν
την αυτάρκειά τους και μάλιστα με το παραπάνω..... Κατανοητό το γιατί "η
Νάξος είναι αυτάρκης"....Επρόκειτο για την άνεση των "Παχέων"/
Τρανών που δεν επιθυμούσαν την ανάληψη κανενός είδους δραστηριότητας,
οικονομικής ή άλλης, στην αποικία- επικράτειά τους ή έξω από αυτήν, που θα
υπερέβαινε ή και θα διατάρασσε την δική τους τάξη.
Τον 18ο αιώνα η εξέλιξη των οικονομικών στη Νάξο αποκαλύπτει τις ικανότητες των Τρανών που, οργανωμένοι σε
τρία Κοινά, διαχειρίζονται τον πλούτο του νησιού. Κανένα από τα τρία Κοινά των
Ναξίων δεν αμφισβητούσε την πολιτική της ανεξέλεγκτης κάρπωσης αγαθών που
εξασφάλιζε την "αυτάρκεια". Αλλά στα 1736, τον Γενάρη, τα Κοινά της
Νάξου υποχρεώνονται να συνυπογράψουν "συμφωνητικό" για να αντιμετωπίσουν
τις οικονομικές διενέξεις μεταξύ των Κοινών που μεταχειρίζονταν τον παραγόμενο
πλούτο σαν το νησί να ήταν αποικία των συντύχων, προκρίτων, επιστατών και άλλων
της εποχής Τρανών, που προσφερόταν προς εκμετάλλευση, και μόνο προς
εκμετάλλευση. Αυτοί, κατασκευάζοντας μια κλειστή, στεγανοποιημένη, κοινωνία,
έφθασαν τον τόπο στον "παντελή αφανισμό" του.
Αν συνεχίσουμε την πολιτική της
"αυτάρκειας", δηλαδή την φούσκα της νόθας αστικοποίησης, την μονομέρεια
στην επιλογή του παραγόμενου προϊόντος, την τουριστική "αξιοποίηση"
της γης και του τουριστικού προϊόντος σε βάρος των άλλων παραγωγικών
δυνατοτήτων, δεν πρόκειται να φθάσουμε στο επίπεδο ώστε να γίνουμε αυτοτελείς
ως τόπος και ως κοινωνία. Ως στόχο θα έχουμε πάντα την αυτάρκεια-ευμάρεια αυτών
που άρχουν οικονομικά και τη "φούσκα" για τους υπόλοιπους. Αν δεν
μπορέσουμε να σχεδιάσουμε τις παραγωγικές δυνατότητες του τόπου μας, με το
ανθρώπινο δυναμικό που έχουμε στη διάθεσή μας, ώστε να επιτύχουμε να παράγουμε
τα μισά από αυτά που καταναλώνουμε.
Αντιμέτωπα με την ανάπτυξη και εξέλιξη του
νέου νεοφιλελεύθερου κράτους που αναγνωρίζει ως δημόσια πράγματα μόνον όσα η
αγορά δεν αναγνωρίζει επειδή δεν την συμφέρουν, τα Νησιά οφείλουν να
αναζητήσουν και να θέσουν σε εφαρμογή πολιτικές που δεν θα συντρέξουν στην
αποδόμηση των κοινωνιών τους και στην απομείωση των παραγωγικών δυνατοτήτων
τους, στην οργάνωση της κοινωνίας των 2/3. Μπορούν να στραφούν στον 17ο και 18ο
αιώνα και να αντλήσουν ιδέες από την εποχή κατά την οποία τα νησιά ανέπτυξαν
παραγωγικές και επαγγελματικές εξειδικεύσεις, οργάνωσαν δίκτυο εσωτερικών
επικοινωνιών και σύστημα αλληλεξαρτήσεων και αλληλεγγυοτήτων. Αποφάσισαν την
συνεργασία και την ενεργή συμμετοχή των κοινοτικών αρχών στην οικονομική
διαδικασία: στην παραγωγή αγαθών για την ικανοποίηση των διατροφικών-καταναλωτικών
αναγκών τους, στην οργάνωση τοπικών αγορών, στην εξαγωγική δραστηριότητα από τη
μια νησιωτική αγορά στην άλλη, την
εφαρμογή εθίμων που προστάτευαν τα εμπράγματα δικαιώματά τους. Αυτό το σύνολο
αποφάσεων διαμορφώνει το περιεχόμενο της πολιτικής που την χαρακτηρίζει η
εξωστρέφεια, από την οποία έχουν ανάγκη τα νησιά για να διασώσουν τις κοινωνίες
τους. Αν δεν διαμορφώσουμε ένα σύνολο πολιτικής με αυτά τα χαρακτηριστικά δεν
πρόκειται να γίνουμε αυτοτελείς ως τόπος και ως κοινωνία και οι κίνδυνοι πάντοτε
θα ελλοχεύουν....Είναι μύθευμα το διαδιδόμενο σήμερα επιχείρημα ότι στην
επαρχία, στα χωριά, όλο και κάτι θα βρεθεί....... Σε εποχές κατακλυσμών η
αγροτική ύπαιθρος δεν τα έβγαλε πέρα....ποτέ!.
13ο. 17ος-18ος αιώνας: μια
κοινωνία φεουδαρχική ή στο κατώφλι της "Τρανής Πόρτας" του καπιταλισμού;
Ερίζουν οι ερευνητές για τη φύση της
πολιτείας που είχε εγκαθιδρυθεί στην Νάξο, στις Κυκλάδες γενικότερα, κατά τον
17ο και 18ο αιώνα. Άλλοι δέχονται τον φεουδαρχικό χαρακτήρα της πολιτείας κι
άλλοι αμφισβητούν αυτή την θέση, θεωρώντας, γενικά, ότι οι Λατίνοι γαιοκτήμονες
ήταν στην πραγματικότητα καπιταλιστές που ακολουθούσαν τους κανόνες της
ελεύθερης αγοράς.
Για αστική εξέλιξη έσπευσαν να μιλήσουν
παντού όπου διαπιστωνόταν ύπαρξη παραγωγής ή και εμπορίας αγαθών έξω από το
οικονομικό κύκλωμα της γεωργίας. Όμως, δραστηριότητες καραβοκυραίων και εμπορο-βιοτεχνών
αποτελούν μάλλον φαινόμενα που ευδοκιμούν σε προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Το αν
μπορούν να χαρακτηριστούν ως "αστικά" ή όχι εξαρτάται από το εάν συνιστούν
εστίες συσσώρευσης που αργότερα τροφοδοτούν σε μια αδιάσπαστη συνέχεια
εκμηχάνιση και εκβιομηχάνιση. Ειδικά γύρω στον 18ο αιώνα δραστηριότητες έξω από
το "κύκλωμα της γεωργίας" αποτελούν μετεξέλιξη
"προκαπαιταλιστικών μορφών του οικονομείν".
Από την άλλη δεν είναι σωστό να
παραγνωρίζουμε ότι ο δυτικόφερτος "φεουδαλισμός" υπήρξε η απαραίτητη
αρνητική προϋπόθεση για την ανάπτυξη "δυτικού τύπου" αστικής τάξης
και κοινωνίας. Ωστόσο το ζήτημα που τίθεται για την κοινωνία του 17ου και 18ου
αιώνα δεν είναι να περιγράψουμε την αντίθεση φεουδαρχικός-αστικός αλλά να
περιγράψουμε την συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωσή του χοτζετίου και τον τρόπο με
τον οποίο διαφορίζονται και αντιδρούν ορισμένα τμήματά του όταν βρέθηκαν κάτω
από την επίδραση καπιταλιστικών σχέσεων που αναπτύσσονταν σε διεθνές επίπεδο.
Έτσι δεν είναι εύκολο να γίνει δεκτό ότι
κοινωνικά υποκείμενα και σύνολα του είδους του Χρουσή Κορονέλλου και του
Κωνσταντίνου Κόκκου ή του Μάρκου Πολίτη και των "παρατάξεων" τους
ήταν "καπιταλιστές", ότι είχαν επίγνωση των κανόνων της αγοράς και
τους τηρούσαν. Παρά το ότι υπάρχουν δραστηριότητες που θυμίζουν πρακτικές
σύγχρονων καπιταλιστών -οι Κορονέλλοι για παράδειγμα αυξάνουν τα πλούτη τους
από τους πολέμους που διεξάγονταν στο Αιγαίο κι άλλοι διατηρούν οικονομικής
φύσεως σχέση με πειρατές- η νοοτροπία και πρακτική ανθρώπων σαν αυτούς, απ' όσα
γνωρίζουμε, μάλλον άλλα δείχνουν. Αλλά και οικονομικές δραστηριότητες κατοίκων
του Μπούργου, όπως είναι ο μισέρ Σιγάλας και οι αδελφοί Σκλαβούνοι, - ο πρώτος
αγοράζει 6 κτήματα στη διάρκεια 14 χρόνων, επένδυση σε γη θα το λέγαμε σήμερα,
και τ' αδέλφια αλλάζουν διαρκώς δουλειές, μεταξύ αυτών και εμπόριο δούλων - όσο
κι αν μαρτυρούν οικονομική επιφάνεια, δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν αστοί με τα
χαρακτηριστικά του αστού που διαμορφωνόταν τον 17ο και 18ο αιώνα και πολύ
περισσότερο καπιταλιστές που υπακούουν στους νόμους της αγοράς.
Οι λιγότερο εύρωστοι οικονομικά, στον
Μπούργο και στα Χωρία, προκειμένου να επιτύχουν την οικιακή αυτάρκεια, μάλλον
απασχολούνταν συγχρόνως σε πολλές δραστηριότητες. Κάτοικοι των Χωρίων έβρισκαν
δουλειά στις Αλυκές την εποχή του αλατιού, για παράδειγμα. Ασφαλώς δεν ήταν η
μόνη, δεύτερη, απασχόλησή τους. Επρόκειτο μάλλον για το φαινόμενο της
"πολυδραστηριότητας" που επέτρεπε τη διαμόρφωση εισοδήματος από
περισσότερες της μιας πηγές. Η "πολυδραστηριότητα" κατά τον 17ο και
18ο αιώνα δεν έχει φυσικά σχέση με την επαγγελματική και παραγωγική
εξειδίκευση, με το σύστημα αλληλεξαρτήσεων και τα δίκτυα επικοινωνίας, με την
προστασία της τοπικής παραγωγής αγαθών και αγορών. Καταλαβαίνουμε ότι η
"πολιτική τάξη" των Κορονέλλων - Μπαρότσι - Κόκκων - Μαρκοπολιτών
επικροτούσε αυτή την εξέλιξη στην εργασία και στη διαμόρφωση εισοδήματος από τη
μεριά των "αστών" του Μπούργου και των Χωρίων, αφού η απασχόληση αυτή
δεν αμφισβητούσε τη θέση της στην κοινωνική ιεραρχία του 17ου και 18ου αιώνα.
Το φαινόμενο της πολυδραστηριότητας, που
κυριάρχησε τα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι σήμερα "αντέχει"
ειδικά στα χωριά, δείχνει την αδυναμία των παραγωγικών σχέσεων και δυνάμεων να
μετεξελιχθούν σε μια κατεύθυνση που θα επέτρεπε τη δημιουργία προϋποθέσεων και
συνθηκών για τη λύση του προβλήματος της δυσαρμονίας μεταξύ του υπάρχοντος
ανθρώπινου δυναμικού και των τοπικών παραγωγικών δυνατοτήτων, και να απαλείψουν
την εξάρτηση ως προς την διατροφή. Παράδειγμα: ένας Κορωνιδιάτης ή και
Απεραθίτης σήμερα, είναι σμυριδεργάτες, κι απολαμβάνουν όλων όσων προβλέπονται
από αυτή την εργατική δραστηριότητα. Αυτή είναι μια πηγή εισοδήματος και
ασφάλισης ικανοποιητική ίσως στα όρια του χωριού τους. Αλλά στις σημερινές
συνθήκες της καταναλωτικής κοινωνίας δεν επαρκεί. Τότε ο σμυριδεργάτης
προκειμένου να ανταποκριθεί στις συνθήκες γίνεται και καλλιεργητής ή και βοσκός
ή και υπάλληλος ή και ζαχαροπλάστης ή και μανάβης ή και ανοίγει μπαρ ή και,
γενικά, όσα μπορεί να συνδυάσει περισσότερα.... Έτσι, την πολυδραστηριότητα,
συχνά την συναντάμε ως αδήλωτη και ανασφάλιστη εργασία, δηλαδή μαύρη εργασία.
Το εισόδημα που προκύπτει απ' αυτήν δεν εμφανίζεται στους προϋπολογισμούς, δεν
υπόκειται σε φορολογική υποχρέωση, δεν καταγράφεται στο "ακαθάριστο εθνικό
προϊόν". Είναι δηλαδή "μαύρο" χρήμα. Παραφράζοντας μπορούμε να
πούμε ότι η πολυδραστηριότητα "περιέχει πολιτική".
Η τοπική "πολιτική τάξη" ανέχτηκε αν
δεν ευνόησε την εξέλιξη προς την πολυδραστηριότητα, κι όχι μόνο στην περίπτωση
του σμυριδικού: επομένως και την υπόγεια, την αδήλωτη εργασία και τη διαμόρφωση
εισοδήματος που δεν δηλώνεται. Ακόμα σήμερα, στη Νάξο, δύσκολα μπορεί να
υποστηρίξει κάποιος ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις ανθίζουν και ότι η κοινωνία
του 2013 δεν είναι μια νοθευμένη αστική κοινωνία. Πόσο μάλλον η κοινωνία
του 17ου και του 18ου αιώνα....
14ο. 17ος-18ος αιώνας,
Κάστρο-Μπούργος: η πόλη.
Την περίοδο αυτή Κάστρο και Μπούργος δεν
φημίζονται για την καθαριότητά τους. Τα λασπόνερα και οι ακαθαρσίες δεν έλειπαν
ποτέ και παντός είδους έντομα δεν άφηναν σε ησυχία μικρούς μεγάλους. Οι
μυρωδιές ήταν ανυπόφορες και ο θόρυβος από τα γρυλίσματα των γουρουνιών έβαζε
σε δοκιμασία κάθε υπομονετικό άνθρωπο που έχανε τελικά τον ύπνο του. Οι αέρηδες
αναλαμβάνουν την φροντίδα για την υγιεινή της πόλης. Ανώγια και κατώγια,
δώματα, αυλές και η comuna
strada
στον Μπούργο που οργανώνεται σε ενορίες. "Παλάτια", αρχοντικά και
χώροι αποθήκευσης, η Τρανή Πόρτα με τον βενετσιάνικο πήχυ, στο Μέσα Κάστρο,
έδρα της signoria,
της αυθεντίας της εποχής, και του Τούρκου ιεροδικαστή, του καδή. Εκεί έχουν τα
"παλάτια" τους, τα αρχοντικά τους οι ευγενέστατοι αφέντες,
αιρετοκριτές και άλμπιτροι. Σ' αυτό έχει την κατοικία του ο καγκελάριος, ο
"χάριτι Θεού φανερός αρχιγραμματεύς και υπό βασιλικήν εξουσίαν νοτάριος
της μεγαλειότατης κοινότης Νάξου". Στο Κάστρο ο καθολικός κλήρος με τον αρχιεπίσκοπο και τα μοναστικά τάγματα με
τα σχολεία τους. Καθώς δεν υπάρχει οργανωμένη κεντρική διοίκηση ικανή να
επιβάλλει τη θέλησή της, όπως σ' άλλες τουρκοκρατούμενες περιοχές, και
προηγούμενα σε βενετοκρατούμενες, η πλειοψηφία των γαιοκτημόνων περνά τον
περισσότερο χρόνο στους "πύργους", στην Ναξιώτικη ύπαιθρο. Σύμβολα
κυριαρχίας επί της υπαίθρου, επί των χωριτών, χρησίμευαν περισσότερο ως χώροι
συγκέντρωσης και αποθήκευσης αγαθών, ενίοτε και ως τοπικές αγορές για τους
χωρίτες, παρά ως οχυρά για την απόκρουση εχθρών. Στον Μπούργο η αγορά, είδη
εμπορίου, κάποια φερμένα από γειτονικές νησιωτικές αγορές, κάποια από τον
παρακείμενο Ξερόκαμπο, τις παραπλήσιες Εγκαρές, τις Μέλανες, τις Ποταμιές κι
από τις Αλυκές αλάτι και παστά ψάρια. Κτηματίες, Καθολικοί κι Ορθόδοξοι, το
ορθόδοξο ιερατείο, κουρείς-χειρούργοι, παπουτσήδες, παπλωματάδες, σιδεράδες,
μαραγκοί, υφαντές, μυλωνάδες, κτίστες, στιματόροι, ράφτες, τσαγκάρηδες ταβερνιάρηδες,
φουρνάρηδες, μανάβηδες. Εκεί οι αργαλειοί, τα κάθε είδους επαγγελματικά εργαστήρια,
οι ταβέρνες και τα κρασοπουλειά. Τα εργαστήρια δεν είναι μόνο ο τόπος που
ασκούν την τέχνη τους ή πουλούν την πραμάτειά τους. Είναι το επίκεντρο της
κοινωνικής καθημερινής δραστηριότητας: εκεί συζητούν για τις υποθέσεις τους,
κτηματικές, κληρονομικές, εμπορικές, για επαγγελματικούς και προσωπικούς
ανταγωνισμούς. Εκεί και ο νοτάριος συμβολαιογράφος, εμβληματική μορφή μαρτυρία
συναλλακτικών ηθών μικρής και μεσαίας κλίμακας. Στον Μπούργο, Μπουργιανοί στα
1691 σχηματίζουν "συντροφία", εταιρεία, για την είσπραξη των φόρων
του Μπούργου. Αυτός ο "αστικός" κόσμος προσπαθεί να βρει διέξοδο στη
θάλασσα. Θα το επιτύχει μπαζώνοντάς την.
Είναι αλήθεια ότι η Πόλη της Νάξου, η Χώρα,
λειτούργησε σαν κέντρο ανταλλαγών, πληροφοριών, εμπορίου, χρήματος "και
πάσης φύσεως συναλλαγών", αλλά αυτό συνέβαινε και λειτουργούσε στο δρόμο,
όπου οι "Τρεις Εκκλησιές", στην Αγία Θεοδοσία, στα όρια με την πιο φτωχική
και υποβαθμισμένη συνοικία της Πόλης, το Νιο Χωριό. Αυτή η
"συναλλαγή" δεν οργανώνεται και δεν αποκτά θεσμικό χαρακτήρα. Στην
πραγματικότητα, η Χώρα, δεν διαμορφώθηκε ποτέ σαν οργανωμένο αστικό κέντρο, στο
οποίο λειτουργούσαν αστικού τύπου θεσμοί, και το οποίο παρακινεί την ύπαιθρο σε
μεταρρυθμίσεις και αλλαγές, ενώ συγχρόνως αποτελεί σημείο αναφοράς γι' αυτήν. Ο
πολιτικός στόχος των κοινωνικών υποστηρικτών της κατάλυσης της φεουδαρχίας
καθορίστηκε πολιτικά από τη σχέση της αγροτικής υπαίθρου με την πόλη, την Χώρα,
αλλά και από την δυναμική πρόσδεση των "αντιμαχομένων την φεουδαρχία"
στις "συνήθειες", "από το έκπαλαι", στη φεουδαρχία δηλαδή.
Η πόλη της Νάξου, η Χώρα, δεν μπόρεσε να εξελιχθεί και να οργανωθεί σε
οικονομικό κέντρο. Κι αυτό κόστισε και κοστίζει μέχρι σήμερα.
Η Χώρα, πρωτεύουσα από το 1210 ή 1212, έδρα
του "δημόσιου" και τότε όπως και στη σύγχρονη ελληνική πολιτεία, αλλά
και έδρα ενός παρωχημένου οικονομικού μοντέλου που αντιστοιχεί στην οικονομία των
Τραπεζών / υπηρεσιών και στη νόθα αστικοποίηση. Εξυπηρέτησε τα συμφέροντα
εκείνων που ονειρεύτηκαν ένα αστικό κέντρο με κυρίαρχο το ΠΑΣΟΚικό στοιχείο.
Αλλά και τους σκοπούς μιας καταναλωτικής κοινωνίας της ασημαντότητας
εξυπηρέτησε, και την εξέφρασε. Εφόσον ο νεοφιλελευθερισμός θα αυγαταίνει το
μέλλον της Χώρας διαφαίνεται ήδη στις προθέσεις κάποιων κατοίκων της
επαγγελματιών που καλοκοιτάζουν την εξέλιξη της "εσωτερικής
υποτίμησης" και της απομείωσης εμπράγματων αγαθών. Από την άλλη Εμείς, που
υποστηρίζουμε ότι ήρθε η ώρα αυτή η πόλη να χάσει την πρωτόθρονο θέση της στη
Νάξο. Χρειαζόμαστε νέα πρωτεύουσα που να ανταποκρίνεται στη νέα θεσμική
συγκρότηση της νησιωτικής κοινωνίας.... εφόσον έχουμε αποφασίσει γι αυτό.
15ο. "Ταραχή εν
Νάξω". Προστριβές στο εσωτερικό της "κάστας".
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αντίθεσης -
"ταραχής" - στη Νάξο αποτελούν τα όσα διαδραματίσθηκαν μεταξύ των δύο
"παρατάξεων", Μπαρότσι-Κορονέλλου από τη μια και Κόκκων από την άλλη,
και η δολοφονία των ηγητόρων των δύο "παρατάξεων", Χρουσή και
Κωνσταντίνου, με τους Ναξιώτες του Κάστρου, του Μπούργου και των Χωρίων να
εναλλάσσονται στις προτιμήσεις τους και να μετακινούνται πότε στη μια και πότε
στην άλλη "παράταξη", για λόγους που δεν έχουν διευκρινισθεί και
διαφωτιστεί επαρκώς - τουλάχιστον για τον γράφοντα.
Ακόμη, στους κόλπους της Καθολικής κοινότητας
οι αντιπαραθέσεις οξύνθηκαν όταν ο αρχιεπίσκοπος Βαρθολομαίος Πόλλα αρνήθηκε να
συμμορφωθεί στις αξιώσεις της ομάδας Φραγκίσκου Μπαρότσι-Χρουσή Κορονέλλου και
να συμμετάσχει στον επιμερισμό του φόρου όπως τον καθόρισαν οι δόκιμοι του
Κάστρου παραβλέποντας ότι οι κληρικοί ήταν απαλλαγμένοι από φορολογία. Έτσι
"οι Καστριανοί", έφτασαν στο σημείο να στείλουν επιστολή, να γράψουν,
στην Ρώμη, στην "Προπαγάνδα Fide", "περί του
χαρατζίου των ιερέων ίνα διατάξη τους ιερείς προς απότισιν". Η απάντηση
είναι χαρακτηριστική της διπλωματίας της Αγίας Έδρας, της
"Προπαγάνδας" εν προκειμένω: το ζήτημα θα λυθεί "τοπικά",
μεταξύ Τήνου και Νάξου. Ο Βαρθολομαίος Πόλλα πρέπει να απευθυνθεί στον επίσκοπο
Τήνου, να του εκθέσει τα γεγονότα και τους λόγους της διαφοράς ώστε ο
τελευταίος να καταλήξει σε σωστά συμπεράσματα. Κατ' αυτό τον τρόπο και η
"Προπαγάνδα" αποφεύγει να εμπλακεί σ' επαρχιώτικες κακοτοπιές, δεν
υποχρεώνει τον αρχιεπίσκοπο σε υπακοή στους δοκίμους, αλλά και τα χέρια της
ηγετικής ομάδας των Καθολικών λύνονται, αφού δεν θα διστάσει να φυλακίσει τους
κληρικούς - με εξαίρεση τους Ιησουίτες - στα υπόγεια των "παλατιών"
του Κάστρου, συντροφιά με τα οικόσιτα, μέχρις ότου ο καθολικός κλήρος
υποχωρήσει στις αξιώσεις της.
Το συμπέρασμα είναι προφανές: να
απαλλαγούμε από τις κάστες με τα ίδια συμφέροντα, που δεν λαμβάνουν υπόψη ούτε
τους ομοεθνείς τους και διαμορφώνουν νοοτροπίες και μεταδίδουν συμπεριφορές
όπως αυτές των Κορονέλλων Μπαρότσι και λοιπών. Οι νησιωτικές κοινωνίες υπέφεραν
και υποφέρουν από αυτού του είδους τις κλειστές ομάδες.
16ο. "Ανταρσία",
18ο αιώνα.
Παρά το ότι, με σουλτανικό φιρμάνι, τα
φεουδαλικά δικαιώματα καταργούνται το 1721, "ανταρσία" χωριτών
εκδηλώνεται το 1777, 56 χρόνια αργότερα, που αρνούνται να εκτελέσουν αγγαρείες
κινούμενοι εναντίον των "Καστριανών αφεντάδων", όπως το διατύπωσε
οργισμένος ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος. "Πρόκειται για χαρακτηριστικό
παράδειγμα του ουσιαστικού ελέγχου που ήταν δυνατό να ασκούν άνθρωποι, που
μπορεί να μην είχαν νόμιμη δικαιοδοσία, είχαν όμως την οικονομική άνεση και την
ισχύ να επιβληθούν στους αγρότες, που δεν είχαν τίποτα από τα δύο", γράφει
εύστοχα η Αγλαΐα Κάσδαγλη. Κι αυτά όλα συνέβαιναν παρά το ότι είχε προηγηθεί
σοβαρή κρίση....
17ο. "Γράμμα συμφωνητικόν",
1736.
Η
κρίση εκδηλώθηκε ως κρίση διαχείρισης των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων του
νησιού την οποία είχαν τα Κοινά, οι κοινότητες Κάστρου, Μπούργου και Χωρίων της
Νάξου. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για την κρίση του εγχώριου πολιτικού
συστήματος, για την κρίση "των δοκίμων και των εν αξιώσει", που
προήλθε από την εγκαθίδρυση της λατινικής ηγεμονίας μετά την κατάκτηση των
νησιών, το 1207.
Η κρίση την πρώτη τριακονταετία του 18ου
αιώνα στη Νάξο περιγράφεται στο "Συμφωνητικόν" με μελανά χρώματα: "τέλειον
ζημίαις και έξοδαις οπού έτρεξαν ανάμεσα τως τα τρία κοινά [...] τόσον όπου
ήλθον εις ελεεινήν κατάστασιν και παντελή αφανισμόν, τα Κοινά Κάστρου, Μπούργου
και Χωρίων της "Αξίας".
Τέτοια
έκταση είχε προσλάβει η κρίση στην νησιωτική κοινωνίας της "Αξίας"
ώστε χρειάστηκε να επιστρατευθούν "θεοφοβίαν", "τέλεια
αγάπη" "ειρηνικήν και ακαταζήτησιν γνώμη" για να καταλήξουν ότι
¨θέλουν από την σήμερον διά παντοτεινήν τως κυβέρνησιν των τριών κοινών
[...]".
"Απάνω" σε ποιες οικονομικές
δυνατότητες και παραγωγικές δραστηριότητες προκλήθηκε η κρίση; "...διά το
κουμέρκι", το φόρο που πλήρωναν στο τελωνείο όσοι εισήγαγαν προϊόντα στη
Νάξο, τις "αλατζαλικαίς, ψαρατζαλικαίς, βάρκες ψαράδικες, πρόβατα και
σμυρίγλι". Παρατηρούμε ότι στο "Γράμμα" δεν περιλαμβάνονται οι
μεγάλες γαιοκτησίες.
Η κρίση τον 18ο αιώνα δεν αφήνει
ανεπηρέαστες τις εργασιακές σχέσεις στις Αλυκές. Τα τρία Κοινά της Νάξου
συμφωνούν οι χωρικοί, εποχιακοί εργαζόμενοι, "να πληρώνουνται και να
πέρνουν άλας διά τον κόπον τως κατά πως επεκρατήθη από το παλαιόν". Αυτό
σημαίνει ότι οι πληρωμές είχαν μειωθεί ή και σταματήσει, όπως και το μερίδιο σε
αλάτι που αντιστοιχούσε σε κάθε εργαζόμενο στις Αλυκές.
Επίσης τα τρία Κοινά συμφωνούν να
καταργήσουν το χαράτζι που επέβαλαν τα κοινά Κάστρου και Μπούργου σε Χωρίτες
που αποφάσιζαν να κατοικήσουν στις κοινότητες αυτές, στο Νιο Χωριό το πιθανότερο,
και το κοινό των Χωρίων να μην εισπράττει χαράτζι από Καστριανούς και
Μπουργιανούς που θα επιθυμούσαν να κατοικήσουν σ' ένα από τα χωριά.
Ενενήντα επτά (97) πρόκριτοι πληρεξούσιοι, από
την Δρυμαλία, το Κάστρο και τον Μπούργο, - οι περισσότεροι από τη Δρυμαλία, ανάμεσα
τους οι ιερείς πλειοψηφούν - συνυπογράφουν το "Γράμμα Συμφωνητικόν",
ένα είδος εσωτερικής συνθήκης που θα όριζε τις υποχρεώσεις κάθε Κοινού, τον
τρόπο και τις μεθόδους διαχείρισης παραγωγικών δυνατοτήτων προκειμένου, τελικά,
να αποκατασταθεί το οικονομικό
"καθεστώς" "από το παλαιόν". Δηλαδή, αυτοί που προκάλεσαν
την κρίση, οι "δόκιμοι" και οι "εν αξιώσει", αυτοί,
σύντυχοι, προεστοί, επιστάτες, καλούνται να δώσουν την λύση στην
"κρίση", τη δική τους κρίση που οι ίδιοι, με την πολιτική τους,
προκάλεσαν.
Και για να είναι "το παρόν πάντα να
είναι και να γροικάται ισχυρόν, βέβαιον και αχάλαστον εις τον αιώνα"
υπόσχονται να "στείλουν τον εφετεινόν χρόνον ανθρώπους δια να πάσιν εις
την Πόλιν να κυβερνήσουσι το νησί μας...".
Και τότε, τον 18ο αιώνα, και σήμερα, τον
21ο, προστρέχουν στον ισχυρό επικυρίαρχο.
Η διαταραγμένη κατάσταση θα αποκατασταθεί αλλά
για να επανέλθει στην προτεραία, "καθώς τα δικαιώματα από το παλαιόν να
εποσεντέρασιν και να εξουσιάζασι" οι τρεις κοινότητες, δηλαδή δικαιώματα
που απέρρεαν από το οικονομικό καθεστώς που είχε θεμελιωθεί πριν την διαχείριση
των συντύχων, προεστών, επιστατών, γερόντων..... δικαιώματα θεμελιωμένα στις
"αρχαίες συνήθειες", από "το παλαιόν", των δουκών και των
οικείων τους.....
18ο. "Ελληνολατινική
Ανατολή";
Θα θέλαμε να ορίσουμε "Ελληνολατινική
Ανατολή" την κοινωνία του 17ου και 18ου αιώνα στη Νάξο, όπως την
προσδιορίζει η Χρύσα Μαλτέζου. Ωστόσο, ο γράφων, δεν είναι καθόλου βέβαιος ότι
η Νάξος μπορεί να ενταχθεί στην κοινωνία αυτή, ότι διέθετε τη δομή, ότι
σκεπτόταν και λειτουργούσε σαν τέτοια. Τέσσερα παραδείγματα από τον 18ο αιώνα
πείθουν για την παραπάνω γνώμη:
1714, "Ικετήριον γράμμα των
Φιλωτειτών" προς τον οικουμενικόν
Πατριάρχη Κοσμά εναντίον του φεουδάρχη του χωριού τους, Χρύσανθου Μπαρότζι.
1721, με σουλτανικό φιρμάνι καταργούνται τα
φεουδαλικά δικαιώματα.
1736, τα τρία Κοινά των Ναξίων
συνυπογράφουν "Γράμμα Συμφωνητικόν", για να αντιμετωπίσουν την κρίση
διαχείρισης των οικονομικών υποθέσεων του τόπου τους, την οποία αυτά, τα Κοινά,
προκάλεσαν.
1777, Χωρίτες Ναξιώτες αρνούνται να
εκτελέσουν αγγαρείες, φεουδαλικές δηλαδή υποχρεώσεις τους.
Ναξιακή κοινωνία του 17ου και 18ου αιώνα "ανάμεσα
στην λατινική αποικιοκρατία και την οθωμανική κατάκτηση: μια κοινωνία κλειστή,
στεγανοποιημένη, κι επομένως βαθύτατα συντηρητική. Ένα παράδειγμα προς αποφυγή,
το οποίο εμείς, οι σημερινοί Ναξιώτες, οφείλουμε να εγκαταλείψουμε στα αζήτητα
της ιστορίας....
Ναξία, Αύγουστος 2013
* Ανακοίνωση στη "2η
Συνάντηση στη Νάξο", 7 Σεπτέμβρη 2013.
Βιβλιογραφία.
Ben J. Slot, Archipelagus
Turbatus.
Les Cyclades entre colonisation Latine et occupation
Ottomane c. 1500-1718, Νederlands
Historisch Archaeologisch Instituut te Instabul, 1982. Του ιδίου, Η Νάξος τα
τελευταία χρόνια της Φραγκοκρατίας, π. Φλέα, τ. 8, 2005. -Το Φράγκικο
Αρχιπέλαγος, π. Φλέα, τ. 11, 2006. -Φιλώτι. Φέουδα και Πολιτεία, π.
Φλέα, τ. 12, 2006. -Βίος, υλικά αγαθά και περιβάλλον της Νάξου του 17ου και
18ου αι., π. Φλέα, τ. 16, 2007. -Ζωή και οικονομία στην ορεινή Νάξο κατά
τον 17ο αι., π. Φλέα, τ. 25, 2010
Σοφία Κατσουρού, Ένας Λόγιος...στη Νάξο, π. Φλέα, τ. 3, 2004.
Σπ. Ασδραχάς, Το Ελληνικό Αρχιπέλαγος.
Μια διάσπαρτη πόλη, "Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγαίου
Πελάγους", Ολκός, Αθήνα 1985 και
του ιδίου, Οικονομία και
νοοτροπίες, Ερμής 1988.
Αντώνης Φλ. Κατσουρός, Δικαιοπρακτικά έγγραφα της
Τουρκοκρατίας,
Επετηρίς της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 7, Αθήνα 1968.
Α. Σιφωνιού-Καράπα, Γ.
Ροδολάκης, Λ. Αρτεμιάδη,
Ο Κώδικας Μηνιάτη, Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού
Δικαίου, Αθήνα 1990.
Αγλαΐα Κάσδαγλη, Η Ναξιώτικη κοινωνία στους
νεότερους χρόνους (17ος-18ος αιώνα), "Αρμενίζοντας
στο Χρόνο", έκδ. Δήμου Νάξου - Φτωχοί και πλούσιοι στη Νάξο του 17ου
αιώνα. Αντιλήψεις, συμπεριφορά, πραγματικότητα, "Πλούσιοι και Φτωχοί
στην κοινωνία της ελληνολατινικής ανατολής", Βενετία, 2004. Της ιδίας, Γεωγραφική
κινητικότητα στη Νάξο του 17ου αιώνα, Πρακτικά Β' Πανελλήνιου συνεδρίου
"Η Νάξος διά μέσου των αιώνων".
Εύα Καλπουρτζή, Συγγενικές σχέσεις
και στρατηγικές ανταλλαγών. Το παράδειγμα της Νάξου τον 17ο αιώνα, Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα 2001.
Παναγιώτης Κονδύλης, Οι αιτίες της παρακμής της
σύγχρονης Ελλάδας. Η καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και
ιδεολογία, γ'
έκδοση, Θεμέλιο, Αθήνα.
Μιχ. Ιάκ. Μαρκόπολις, Εκκλησιαστική ταραχή εν
Νάξω (1655), "Εστία", τόμ. Β', 1890.
Εμμ. Ι. Καρπάθιος, Πρώται αφορμαί συγκρούσεων
Ορθοδόξων και Λατίνων εν Νάξω επί Τουρκοκρατίας, "Εκκλησία", τόμ.
ΙΔ' 1936. Αναδημοσιεύθηκε στο π. Απεραθίτικα, τ. 3, 1996.
Νικ. Ανδρ. Κεφαλληνιάδης, Ιερά Μονή Παναγίας της
Υψηλοτέρας εις Εγκαρές Νάξου, "Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι
των", "Κυκλαδικόν Φως". Αναδημοσιεύθηκε στο π. Απεραθίτικα, τ.
3, 1996.
Περ. Γ. Ζερλέντης, Διαμάχη εν Νάξω Καστρινών
και Νεοχωριτών, "Παρνασσός", τόμ. ΙΙ, 1888 και του ιδίου, Ιστορικά
Σημειώματα εκ του βιβλίου των εν Νάξω Καπουκίνων 1693-1753, εν Ερμουπόλει
1922.
Ελένη Ε. Κούκου, Αι διομολογήσεις και η Γαλλική
προστασία εις την Ανατολήν 1535-1789,
Αθήναι 1967.
Μεν. Τουρτόγλου, Η Νομολογία των Κριτηρίων
της Νάξου (17ος -19ος αι.), "Μνημοσύνη", τόμος ΙΔ' 1998-2000, του
ιδίου, Η συμβολή των νησιωτικών κοινοτήτων του Αιγαίου στην επιβίωση των
Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία και η διατήρηση του εθνικού τους φρονήματος,
Εν Αθήναις 2006, Ανάτυπον εκ των Πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 80, τεύχ, Ι'.
Κωνσταντίνος Αντ. Κατσουρός, Η συνήθεια της προτίμησης
στη Νάξο τον 16ο και τον 17ο αι., π. Φλέα, τ. 1, Γενάρης-Μάρτης 2004. Του
ιδίου, "Το τοπικό στοιχείο στις
Κυκλάδες και στη Νάξο ή πώς διασώθηκε η κοινωνία των νησιών την περίοδο της
Τουρκοκρατίας: ένα μάθημα για το σήμερα", π. Φλέα, τ. 40, 2013.
Ελευθερία Ζέη, Ο θάνατος στο Αιγαίο,
17ος-18ος αιώνας: μια στιγμή μετάβασης, "Δοκιμές. Επιθεώρηση
κοινωνικών σπουδών", 11-12, Άνοιξη 2003.
Χρύσα Μαλτέζου (επιμ.), Πλούσιοι και
φτωχοί στην κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής, Βιβλιοθήκη του Ελληνικού
Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας - αρ. 19, Διεθνές
Συμπόσιο, Βενετία 1998.
Φλώρος Εμμ. Κατσουρός, Γράμμα Συμφωνητικόν των τριών
κοινών της νήσου Νάξου,
Νησιωτική Επετηρίς, ΄έτος πρώτο, Ιανουαρίου Ιουνίου, Εν Ερμουπόλει 1919.
